| |
Công dân Trung Quốc vẫy quốc kỳ tại Bắc Kinh, tháng Mười 2021
Thomas Peter / Reute
Khi nền kinh tế Trung Quốc tăng trưởng đều đặn trong những thập kỷ gần đây, những người ủng hộ nước này xem như là phản đề – và là thuốc giải độc – đối với nền kinh tế và chính trị tự do. Lập luận này có vẻ đáng tin cậy khi Trung Quốc phát triển nhanh chóng dưới một hệ thống nhà nước chuyên quyền và áp chế về kinh tế. Cùng lúc đó, Hoa Kỳ – ngọn hải đăng của nền dân chủ phương Tây – đang phải chịu đựng tình trạng xơ cứng về kinh tế và chính trị.
Sự tương phản giữa hệ thống của Trung Quốc và Hoa Kỳ, cũng như những biểu hiện khác nhau của chúng, đã dẫn đến những câu hỏi liên quan đến tính hiệu quả của mô hình thị trường tự do và thể chế dân chủ tự do của phương Tây. Có lẽ, như một số nhà quan sát lập luận – bao gồm cả nhà kinh tế học Keyu Jin gần đây nhất – phép lạ kinh tế Trung Quốc có thể là bằng chứng về một đấu sách thay thế cho đấu sách đã tạo nên thành công của phương Tây. Theo quan điểm này, Trung Quốc đã trỗi dậy nhờ vào sức mạnh của chủ nghĩa nhà nước và sự khôn ngoan của Nho giáo kết hợp một cách khéo léo với tính hiệu quả của khu vực tư nhân. Khi tốc độ tăng trưởng của Trung Quốc luôn ở mức trung bình 9% một năm, các thành phần cơ bản của kinh tế định chuẩn bị nghi ngờ. Có lẽ thị trường tài chính, chính sách pháp quyền và quyền tư hữu là không cần thiết, và là những điều không mong muốn và phản tác dụng theo viễn ảnh văn hóa Trung Quốc
Những lập luận này gần đây đã trở nên kém tin cậy hơn khi tốc độ tăng trưởng của Trung Quốc chậm lại và nguồn vốn chảy ra nước ngoài để tìm kiếm các thiên đường hải ngoại. Chỉ riêng trong tháng 8, dòng vốn chảy ra đã lên tới 49 tỷ USD. Các nhà tư bản Trung Quốc cũng đang ra đi vì lo sợ cho sự an toàn và an ninh tài sản của họ. Vào thời điểm chủ nghĩa chuyên chế nhà nước tối đa dưới thời Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, tốc độ tăng trưởng của đất nước đang chững lại một cách tệ hại, cho thấy hậu quả ngày càng gia tăng sự can thiệp của chính phủ. Ngược lại với quan điểm rộng rãi, phép lạ kinh tế của Trung Quốc đã xảy ra do chính phủ rút lui khỏi tầm cao chỉ huy của kế hoạch hóa tập trung và nhường chỗ cho nền kinh tế thị trường. Chủ nghĩa nhà nước áp chế kinh tế không phải là vị cứu tinh của nền kinh tế Trung Quốc – nó là một mối đe dọa hiện hữu đối với nền kinh tế này.
VAI TRÒ NHÀ NƯỚC
Nhiều người đã tìm cách sử dụng Trung Quốc như một quảng cáo cho chủ nghĩa chuyên chế nhà nước, nhưng thành công kinh tế của đất nước này thực sự không liên quan nhiều đến điều đó. Mặc dù Nho giáo và chủ nghĩa nhà nước là những đặc điểm lâu đời của hệ thống Trung Quốc, nhưng tốc độ tăng trưởng siêu việt của nền kinh tế chỉ bắt đầu vào năm 1978, sau khi nhà lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình phát động chương trình cải cách kinh tế. Theo nhiều cách, những cải cách này hoàn toàn mang tính qui ước – từ từ mở cửa thị trường Trung Quốc ra thế giới, cho phép doanh nghiệp lớn hơn, giảm bớt sự kiểm soát giá cả của chính phủ và tư nhân hóa các ngành công nghiệp thuộc sở hữu nhà nước – và hiệu quả tổng thể của chúng là làm giảm quyền lực của nhà nước. Sự tăng trưởng của Trung Quốc không phải là bằng chứng cho thấy quyền lực ngày càng mở rộng của nhà nước đối với thị trường, thì điều ngược lại mới đúng.
Điều này có thể được thấy qua một nghiên cứu về giai đoạn đầu tiên sự tăng trưởng đáng kể của Trung Quốc vào những năm 1980. Nó được hỗ trợ bởi tinh thần kinh doanh nông thôn quy mô nhỏ. Hàng chục triệu doanh nhân xuất thân khiêm tốn đã xây dựng các nhà máy tràn ngập Trung Quốc với hàng tiêu dùng lâu bền, vật liệu xây dựng, thực phẩm và hàng hóa sử dụng nhiều lao động. Phép lạ này không nhờ vào sự khôn ngoan của Đảng Cộng sản Trung Quốc, như Đặng đã thừa nhận vào năm 1987. Ca ngợi nền kinh tế nông thôn là “thành công lớn nhất của chúng ta”, ông tuyên bố rằng đó là “một thành công mà chúng ta chưa bao giờ lường trước được”. . . . [Những doanh nghiệp này] giống như một lực lượng mới ra đời một cách tự phát. . . . Ủy ban Trung ương [Đảng Cộng sản Trung Quốc] không nhận công về việc này.” Nhà nước Trung Quốc đã tán thành – hoặc lơ là một cách tử tế – sự bùng nổ tự phát, từ dưới lên của doanh nghiệp nông thôn, và giới lãnh đạo theo chủ nghĩa cải cách xứng đáng được ghi nhận hoàn toàn vì đã không ngăn chặn nó. Tuy nhiên, không nên nhầm lẫn đức tính của sự lơ là thiếu sót với đức tính làm lơ vì nhận hoa hồng. Nền kinh tế Trung Quốc cất cánh là do nhà nước buông tay chứ không phải do can thiệp.
So sánh các khu vực của Trung Quốc cũng cho thấy điều này. Các khu vực có hoạt động kinh tế mạnh mẽ nhất kể từ năm 1978, bao gồm Quảng Đông và Chiết Giang, là những khu vực có định hướng thị trường nhất và ít chịu sự can thiệp của nhà nước nhất. Trong khi đó, những khu vực mà nhà nước can thiệp nhiều nhất, chẳng hạn như ở phía đông bắc Trung Quốc, đang chìm trong nợ nần cao và phải vật lộn với tốc độ tăng trưởng thấp hơn.
AN TOÀN VÀ ĐẢM BẢO
Lý thuyết kinh tế cổ điển cho rằng, để tạo điều kiện thuận lợi cho tăng trưởng kinh tế, các doanh nhân cần có quyền tư hữu mạnh mẽ. Tuy nhiên, Trung Quốc chưa bao giờ có những điều này. Sự vắng mặt của họ đã nuôi dưỡng huyền thoại rằng Trung Quốc phát triển nhờ chính sách công nghiệp và tài chính nhà nước.
Nhưng việc nghiên cứu các ghi chép lịch sử đã bộc lộ những sai sót trong giả định này. Năm 1979, chính phủ Trung Quốc thả những nhà tư bản bị cầm tù trong Cách mạng Văn hóa. Những doanh nhân này sau đó đã được trả lại tiền gửi ngân hàng, trái phiếu, vàng và nhà riêng bị tịch thu. Tình tiết này cho thấy rằng—mặc dù Trung Quốc chưa bao giờ có hiến pháp kiểu Mỹ—Bắc Kinh đã thoát khỏi chủ nghĩa toàn trị theo chủ nghĩa Mao dưới thời Đặng, từ đó truyền cho các doanh nhân Trung Quốc cảm giác an toàn và tự tin.
Dưới thời Tập, điều này đã thay đổi. Các nhà tư bản Trung Quốc một lần nữa bị cô lập, sách nhiễu, gạt ra ngoài lề và bị bắt giữ. Một trường hợp cực đoan của cách đối xử này xảy ra vào tháng 7 năm 2021. Sun Dawu, một tỷ phú nông nghiệp, đã bị kết án 18 năm tù, bề ngoài là vì vi phạm các quy định về đất đai nhưng thực tế là vì sự thẳng thắn của ông. Trung Quốc đang lùi về phía Cách mạng Văn hóa và vuột khỏi những cải cách của Đặng, một sự phát triển không thua lỗ đối với các doanh nhân Trung Quốc. Họ trở nên miễn cưỡng đầu tư và đang cố gắng chuyển vốn ra nước ngoài. Còn lâu mới có được đền bù, Bắc Kinh đang phải trả giá vì thiếu nhà nước pháp quyền.
NĂNG LỰC ĐẢO
Hồng Kông luôn là một ngoại lệ. Từ khi kết thúc sự cai trị của Anh vào năm 1997 cho đến khi ban hành Luật An ninh Quốc gia vào năm 2020, thành phố đã bảo tồn các quyền tư hữu, tự do báo chí và pháp quyền. Nhiều công ty công nghệ cao của Trung Quốc, nhận ra sự mong muốn của môi trường kinh doanh này, đã thành lập trụ sở tại Hồng Kông. Lãnh thổ này luôn là nhà đầu tư lớn nhất ở Trung Quốc, mặc dù nhiều nhà đầu tư Hồng Kông là các công ty Trung Quốc. Các công ty này được thành lập tại Hồng Kông để có được sự bảo vệ pháp lý và được hưởng sự đảm bảo về tài sản. Sau đó họ đổ vốn vào Trung Quốc. Kiểu rửa tiền thể chế này không rõ ràng về mặt pháp lý, nhưng trong nhiều năm, các nhà lãnh đạo theo chủ nghĩa cải cách thực dụng đã chọn cách ngoảnh mặt đi, cho phép các doanh nhân Trung Quốc được hưởng chế độ pháp quyền và tài chính thị trường của Hồng Kông trong khi xây dựng doanh nghiệp của họ ở Trung Quốc.
Thị trường vốn tiên tiến của Hồng Kông – và khả năng tiếp cận nguồn vốn toàn cầu tổng quát – đã tài trợ cho những vòng đầu của các công ty khởi nghiệp công nghệ cao Trung Quốc bắt đầu từ những năm 1990. Trước sự trỗi dậy của ngành đầu tư mạo hiểm của Trung Quốc, vốn nước ngoài là cần thiết để tài trợ cho Alibaba, Baidu, Tencent và nhiều công ty khởi nghiệp công nghệ cao khác. Phần lớn số tiền đến từ Hồng Kông. Đây là một câu chuyện toàn cầu hóa xuất sắc được cho là nhờ chính sách mở cửa của Trung Quốc; với kiến thức và chuyên môn của vốn nước ngoài; và sự chăm chỉ, khéo léo và tầm nhìn của các doanh nhân Trung Quốc.
Những lực lượng đã tạo ra nền kinh tế công nghệ cao của Trung Quốc cũng chính là những lực lượng tạo ra phép lạ ở nông thôn những năm 1980. Cả doanh nghiệp công nghệ thấp và công nghệ cao của Trung Quốc đều được tạo ra bởi quá trình tự do hóa - toàn cầu hóa đối với lĩnh vực công nghệ cao và cải cách tài chính đối với khu vực nông thôn. Thể chế tài chính nhà nước, đang tước bỏ quyền tự trị của Hồng Kông và rút lui khỏi toàn cầu hóa chỉ có thể làm suy yếu sức sống của doanh nghiệp Trung Quốc và động cơ tăng trưởng của Trung Quốc.
HUYỀN THOẠI CƠ SỞ HẠ TẦNG
Chế độ trung ương tập quyền đóng vai trò chủ chốt trong việc xây dựng ấn tượng cơ sở hạ tầng Trung Quốc. Nhưng có một sự thật đáng phiền: nền kinh tế Trung Quốc đã cất cánh rất tốt trước khi đất nước bành trướng khổng lồ cơ sở hạ tầng. Ví dụ, việc xây dựng đường cao tốc quy mô lớn ở Trung Quốc đã diễn ra thành hai làn sóng – một vào cuối những năm 1990 và một sau năm 2008. Nói cách khác, Trung Quốc đã xây dựng cơ sở hạ tầng sau hơn hai thập kỷ tăng trưởng nhanh chóng. Tăng trưởng cho phép tiết kiệm và tăng doanh thu của chính phủ cũng như giá trị đất đai, đồng thời tài trợ cho các dự án nhà nước. Chủ nghĩa nhà nước không tạo ra tăng trưởng; tăng trưởng đã tạo nên chủ nghĩa nhà nước.
Cơ sở hạ tầng có lợi cho tăng trưởng. Nhưng sự cuồng dại với nó của người Trung Quốc đặt ra mối đe dọa cho triển vọng kinh tế tương lai. Việc liên tục xây dựng đường sá, đường sắt và cảng biển đã khiến Trung Quốc rơi vào tình trạng nợ nần bấp bênh, và vì sự mê đắm này, Bắc Kinh đã chọn đầu tư vào cơ sở hạ tầng vật chất mà phải trả giá bằng giáo dục và y tế ở vùng nông thôn Trung Quốc. Sự ưu tiên này đã có những tác động tai hại. Ví dụ, tình trạng yếu kém của hệ thống chăm sóc sức khỏe nông thôn sơ khai của Trung Quốc phần nào biện minh cho các biện pháp hà khắc nhằm ngăn chặn đại dịch COVID-19 vào năm 2022, gây ra thiệt hại nghiêm trọng và có thể lâu dài cho nền kinh tế Trung Quốc.
Trung Quốc cũng đầu tư chưa đủ vào nguồn nhân lực so với quy mô dân số. Theo nghiên cứu của Đại học Stanford, trong số các quốc gia có thu nhập trung bình, Trung Quốc có tỷ lệ tốt nghiệp trung học thấp nhất trong lực lượng lao động. Ngày càng có nhiều khả năng nền kinh tế Trung Quốc có thể trì trệ do tốc độ tăng trưởng bị đình trệ. Nếu thành tích kinh tế kém cỏi này kéo dài thì nhãn hiệu chủ nghĩa nhà nước của Trung Quốc sẽ bị qui trách nhiệm.
CHỦ NGHĨA THỰC DỤNG BIẾN MẤT
Thành công của Trung Quốc không phải là câu chuyện về chủ nghĩa tư bản tự do kinh doanh mà là câu chuyện về quá trình tự do hóa dần dần và thực dụng. Tinh thần thực dụng đó phần lớn đã biến mất khỏi Trung Quốc. Từ năm 2013, chính phủ Trung Quốc đã áp dụng quan điểm chủ nghĩa nhà nước về tăng trưởng kinh tế. Đồng thời, nỗi ám ảnh về các vấn đề an ninh quốc gia đã vũ khí hóa nhà nước gây bất lợi cho khu vực tư nhân. Bắc Kinh đã phản bội và bác bỏ công thức thành công của chính mình, và nền kinh tế đang phải trả giá. Cuối cùng, chính người dân Trung Quốc sẽ phải chịu đựng chừng nào chính phủ của họ còn sai lầm trong những quyết định kinh tế cơ bản này.
• YASHENG HUANG is Professor of Global Economics and Management at the MIT Sloan School of Management and the author of The Rise and Fall of the EAST: How Exams, Autocracy, Stability, and Technology Brought China Success, and Why They Might Lead to Its Decline.
|
|
