| |
Phải là một triết gia dữ dội mới có thể vận dụng một giới từ để dồn đẩy nó sang một ngôn ngữ khác. Đó là điều mà Nietzsche đã làm với từ Über. Trong tiếng Đức nó có nghĩa “bên trên”, “bên kia”, hay “về…” Bạn đang đọc một bài nghiên cứu über Nietzsche. Như Tiếp đầu ngữ (prefix) über đôi khi tương đương với nghĩa “Siêu/Super” trong tiếng Anh – Übernatürlich có nghĩa “siêu nhiên” (supernatural) nhưng ý nghĩa kém đi với tính cường điệu của hiệu quả. Trong những năm 1880s Nietzsche đã thay đổi số phận của từ khi ông bắt đầu nói về Übermensch, vốn khi được dịch sang như “siêu nhân” (superman, superhuman, and Overman). Nhiều nhà nghiên cứu vẫn còn tranh luận có gì trong đầu óc của Nietzsche. Một tồn tại thể chất mạnh mẽ? Một tinh thần trưởng giả? Một thứ người máy? “Con người siêu việt” có thể xem như tương đương trong tiếng Anh, mặc dù nó không giống trong những bộ sách tranh DC đã được bán xử dụng tên sách như thế.
Năm 1903, ba năm sau khi Nietzsche chết, G Bernard Shawn xuất bản vở kịch “Con người và Siêu nhân”[2] , trong đó ông coi Übermensch như tương đương với “Sinh lực Sống” (Life Force). Ba thập kỷ sau Jerry Siegel và Joe Shuster, hai đứa trẻ vị thành niên ở Cleveland sáng tạo câu chuyện “Siêu nhân”, miêu tả một nhân vật không phải anh hùng, không mang áo choàng nhưng hói đầu ác độc chủ trương “hủy diệt toàn thể”. Siêu nhân nhanh chóng tái hiện như một kẻ lực lưỡng bảo vệ những người tốt, và trong Chiến tranh thế giới thứ hai, anh ta đã nhảy vào cuộc chiến chống lại Đức quốc xã. Không rõ Siegel và Shuster có biết đến Nietzsche vào năm 1933 hay không, nhưng từ "siêu nhân" hầu như không tồn tại trong tiếng Anh trước khi ý tưởng của nhà triết học bắt đầu lan truyền.
Khi Nietzsche làm việc với các thế hệ sinh viên nói tiếng Anh, từ Übermensch ngày càng đậm ý nghĩa riêng của nó và “über” chuyển sang tiếng Anh như một tiếp đầu ngữ. Vào những năm 1980s, Spy mô tả điệp viên Hollywood Michael Ovitz như một “điệp viên siêu nhân” (über-agent). Dịch vụ xe Uber, ban đầu được gọi là UberCab, là một sự phát triển có liên quan, gợi ý về những tưởng tượng về sự thống trị thế giới của Thung lũng Silicon. Vào cuối thế kỷ 20, từ “siêu” đã trở về trong tiếng Đức như một từ lóng đa dụng có nghĩa là “rất”; nếu bạn muốn mô tả một cái gì đó thực sự, thực sự tuyệt vời, bạn nói rằng đó là một con số siêu siêu. Đâu đó, Nietzsche đang cười điên cuồng khi hét lên trong đau khổ.
Cuộc phiêu lưu của “siêu” và “über” là một nghiên cứu điển hình về tính không thể vượt thoát của triết học Nietzsche, đã ảnh hưởng đến diễn ngôn hàng ngày và thực tế chính trị hiện đại như chưa có ai nghĩ đến trước đó. Vô số cuốn sách về Nietzsche được xuất bản bằng hàng chục ngôn ngữ mỗi năm, liên kết ông với mọi khu vực có thể tưởng tượng được về đời sống và văn hóa. Người ta có thể đọc về Nietzsche của Pháp, Nietzsche của Mỹ, Nietzsche thực dụng, Nietzsche phân tích, Nietzsche nữ quyền, Nietzsche đồng tính, Nietzsche da đen, Nietzsche nhà môi trường. Giấu mình giữa đám đông hóa thân là Nietzsche - người ủng hộ chủ nghĩa phát xít - người ủng hộ sự nhẫn tâm, sắt đá và ý chí quyền lực, người được các nhân vật cực hữu như Alain de Benoist, Richard Spencer và Aleksandr Dugin tán thành. Liệu một triết gia đã gieo rắc sự nhầm lẫn như vậy có thể được cho là có một bản sắc nhất quán không? Hay như Bertrand Russell từng lập luận, Nietzsche có phải chỉ đơn thuần là một hiện tượng văn học?
Khi tôi học đại học, vào những năm 1980s, Nietzsche của Pháp đã gây chấn động. Đó là thời kỳ hoàng kim của chủ nghĩa hậu-cơ cấu (post-structuralism), và Nietzsche hiện ra như báo trước là một trong những nhận thức trung tâm thời đại: chúng ta đang ở trong tầm ngắm của các hệ thống và viễn ảnh luôn thay đổi. Tác phẩm của Michel Foucault, Gilles Deleuze và Jacques Derrida là tất cả nhưng không thể quan niệm được nếu không có mẫu mực của Nietzsche. Vì vậy, nhiều giáo sư đã phân phát bản sao của bài tiểu luận năm 1873 “Về sự thật và dối trá trong cảm giác ngoại-đạo đức” (On Truth and Lie in an Extra-Moral Sense) mà chúng tôi có thể đã đọc nó như một lời tuyên thệ trung thành thời hậu hiện đại: “Vậy thì, sự thật là gì? Một đội quân di động của phép ẩn dụ, phép hoán dụ và phép nhân hóa. . . . Sự thật là ảo tưởng về việc người ta đã quên rằng đây là những gì họ đang có. ”
Trong vài thập kỷ qua, nhiều Nietzches khác đã đi đầu. Các nhà triết học Anh-Mỹ đã sắp xếp ông với nhiều trường phái tư tưởng hậu-phân tích (post-analytic thought) khác nhau, coi ông như kiểu nhà tâm lý học hoặc nhà xã hội học đặc thù. Tư duy chính trị của Nietzsche cũng là một chủ đề thịnh hành, mặc dù các ý tưởng của ông khó dung hòa với các quan niệm hiện đại về tả và hữu. Ông nổi giận chống lại dân chủ và chủ nghĩa quân bình, nhưng cũng chống lại chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa bài Do Thái. Nietzsche thường được trích dẫn trong các phòng trò chuyện cực hữu, và ông cũng thường xuyên xuất hiện trong các cuộc thảo luận cánh tả về tương lai của nền dân chủ.
Walter Kaufmann, người Mỹ gốc Đức có các bản dịch về Nietzsche từ lâu là phiên bản chuẩn bằng tiếng Anh, từng tuyên bố rằng các tác phẩm của triết gia “dễ đọc hơn nhưng khó hiểu hơn so với hầu hết các nhà tư tưởng khác”. Các nhà tư tưởng tiếp tục cố gắng giành lấy ông ta vì họ muốn sức mạnh hùng biện của ông về phía họ. Tuy nhiên, giống như thần tượng đã mất của mình Richard Wagner, Nietzsche ngay lập tức rõ ràng và mơ hồ, hống hách và khó nắm bắt. Câu ngạn ngữ nổi tiếng của Nietzsche rằng “không có dữ kiện, chỉ có diễn giải” là một trong những mệnh đề gây tranh cãi nhiều hơn, nhưng nó hoàn hảo áp dụng cho toàn bộ công việc đầy tức giận và sinh lực của riêng ông.
Cuộc sống lưu động, đơn độc, bệnh tật của Nietzsche đã được nhà viết tiểu sử Sue Prideaux kể lại nhiều lần bằng tiếng Anh trong cuốn “I Am Dynamite!” Tựa đề xuất phát từ một đoạn văn đáng kinh ngạc trong “Ecce Homo”, cuốn tự truyện của Nietzsche năm 1888, được hoàn thành vài tháng trước khi ông lâm vào tình trạng mất trí, ở tuổi bốn mươi bốn:
Tôi biết rất nhiều điều của tôi. Một ngày nào đó, tên của tôi sẽ được liên kết với ký ức về một điều gì đó ghê gớm [etwas Ungeheueres] —đến một cuộc
khủng hoảng chưa từng có trên trái đất, tới sự va chạm sâu sắc nhất của lương tâm, tới một phán quyết chống lại mọi thứ mà cho đến lúc đó vẫn được tin
rằng, yêu cầu, bất khả xâm phạm. Tôi không phải con người, tôi là thuốc nổ.
Làm thế nào con trai của một mục sư Lutheran, được đào tạo về ngữ văn cổ điển, đã kết thúc trên đỉnh của sự sáng chói và điên rồ là vở kịch thiết yếu trong cuộc đời Nietzsche. Đoạn văn đã được đọc như một điềm báo kỳ lạ về việc chiếm đoạt ông trong tương lai bởi Đức Quốc xã - mặc dù không có cách nào để biết chính xác loại khủng hoảng này có nghĩa gì. Ungeheuer là một từ mơ hồ, lơ lửng giữa quái dị và khổng lồ. Kaufmann dịch nó là “to lớn”, làm mất đi quá nhiều điều đáng sợ. Đây là sự khó khăn hào nhoáng của Nietzsche: khi bạn đi sâu vào một từ, một vực thẳm của việc diễn giải sẽ mở ra.
Nietzsche lớn lên ở làng Röcken, ngoại ô Leipzig. Nhà thờ nơi cha ông giảng đạo vẫn còn; Nietzsche, tai họa của Cơ đốc giáo, được chôn cất trong một khu đất bên cạnh tòa nhà. Cha của Nietzsche, giống như con trai mình, bị ảnh hưởng bởi các vấn đề nghiêm trọng về thể chất và tinh thần — đau đầu dữ dội, đột quỵ động kinh, các cơn mất trí nhớ — qua đời ở tuổi ba mươi lăm, khi Friedrich bốn tuổi. Bản thân Nietzsche cũng từng suy sụp tinh thần ở tuổi trung niên. Câu chuyện cũ rằng sự suy sụp của ông bắt nguồn từ bệnh giang mai giờ đây rất đáng ngờ; một lời giải thích dễ hiểu hơn là thần kinh di truyền hoặc rối loạn mạch máu. Các nhà thần kinh học ở Bỉ và Thụy Sĩ đã kết luận rằng ông ta mắc bệnh cadasil, một tình trạng di truyền gây ra đột quỵ nhiều lần.
Quyển "Tôi là Thuốc Nổ!" (I Am Dynamite!) thiếu phạm vi triết học của tiểu sử trước đây của Rüdiger Safranski và Julian Young[3], nhưng Prideaux là một người kể chuyện phong cách và hóm hỉnh. Cô bắt đầu với sự kiện quan trọng trong cuộc đời của Nietzsche: lời giới thiệu của ông với Wagner, vào năm 1868, nhân vật văn hóa Đức ảnh hưởng nhất trong ngày. Nietzsche sẽ sớm đảm nhận một chức giáo sư ở Basel, khi mới hai mươi bốn tuổi một cách đáng kinh ngạc, nhưng ông đã chớp lấy cơ hội tham gia hoạt động Wagner. Trong tám năm tiếp theo, khi Wagner hoàn thành chu trình hoạt động của mình “The Ring of the Nibelung” và chuẩn bị cho buổi ra mắt của nó, Nietzsche đã phục vụ như một nhà tuyên truyền cho chính nghĩa của Wagnerian và là nhân tố của Meister. Sau đó, ông đã phá vỡ, tuyên bố sự độc lập về trí tuệ của mình trước tiên bằng những bài phê bình được mã hóa và sau đó là những cuộc luận chiến không chút nao núng. Các tài khoản về mối quan hệ vô cùng phức tạp này thường bị bóp méo bởi định kiến của phe này hay phe khác. Nietzscheans và Wagnerian đều có xu hướng giảm tải các vấn đề tư tưởng sang phe đối thủ; Prideaux không chịu nổi sự cám dỗ này. Cô khẳng định rằng bài nói chuyện của Nietzsche về một nhóm thượng đẳng bao gồm “những con quái vật tóc vàng” không có hàm ý chủng tộc hiện đại và coi Wagner’s Siegfried như một anh hùng Aryan “cưỡi ngựa đến cứu thế giới”. Trên thực tế, Siegfried là một anh hùng đã ngã xuống không đi đâu cả; người cứu chuộc thế giới là Brünnhilde.
Bức tranh của Prideaux về mối quan hệ Wagner-Nietzsche không giải thích được mức độ bền chặt của mối quan hệ giữa họ hay vết thương lòng khi họ tan vỡ. Ban đầu, Nietzsche say mê âm nhạc và nhân cách Wagner một cách vô vọng. Ông mô tả tình bạn như “mối tình duy nhất của tôi”. Cũng như nhiều người mê đắm, kỳ vọng của Nietzsche đã bị phóng đại quá mức. Ông hy vọng rằng "The Ring" sẽ hồi sinh thiên đường văn hóa của Hy Lạp cổ đại, kết hợp giữa vẻ đẹp của người Apollonian và sự man dã của người Dionysian. Ông đã hình dung ra một nhóm khán giả là những nhà thẩm mỹ ưu tú, những người sẽ mang một thông điệp chuyển đổi ra thế giới bên ngoài. Wagner cũng vậy, tôn sùng văn hóa Hy Lạp, nhưng về cơ bản ông là người của hí viện, và thêu dệt lý tưởng của mình cho phù hợp với thực tế của sân khấu. Tại Liên hoan Bayreuth đầu tiên, vào năm 1876, Nietzsche đã rất thất vọng khi phát hiện ra rằng một hoạt động nhà hát khả thi cần có sự bảo trợ của người giàu có và sang trọng.
Sự khác biệt cá nhân giữa hai người cung cấp những giai thoại thú vị. Nietzsche thực hiện những cố gắng rời rạc trong việc sáng tác âm nhạc, một trong số đó khiến Wagner phải bật cười. (Nhạc không hay lắm, nhưng không tệ quá lắm.) Wagner cũng gợi ý với bác sĩ của Nietzsche rằng các vấn đề sức khỏe của chàng trai trẻ là kết quả của việc thủ dâm quá nhiều. Nhưng những bất đồng đã đi sâu hơn nhiều, bộc lộ sự rạn nứt giữa các hệ tư tưởng và thời kỳ. Wagner là hiện thân của thế kỷ 19, trong tất cả sự hùng vĩ và ảo tưởng của nó; Nietzsche là thuốc nổ, người cầm đuốc hủy diệt thế kỷ XX.
Lần đầu tiên gặp nhau, họ đã chia sẻ sự ngưỡng mộ đối với chủ nghĩa bi quan triết học của Arthur Schopenhauer, người đã nhìn thấy một thế giới bị chi phối bởi sự phấn đấu vô độ của ý chí. Schopenhauer cho rằng chỉ thông qua việc từ bỏ ham muốn trần tục, chúng ta mới có thể giải phóng mình khỏi những động lực không ngừng của mình. Kinh nghiệm thẩm mỹ là một con đường tự mình vượt qua — một ý tưởng mà Nietzsche đam mê nghệ thuật đã nắm bắt được. Nhưng ông không đồng tình với sự nhấn mạnh của Schopenhauer về việc thực hành lòng trắc ẩn, điều này cũng hứa hẹn giải phóng khỏi bản ngã chấp thủ. Ngược lại, Wagner tuyên bố coi trọng lòng trắc ẩn trên tất cả các cảm xúc khác. “Parsifal”, vở opera cuối cùng của ông, đúng như phương châm của nó là “Durch Mitleid wissend, der reine Tor” (“Kẻ ngốc thuần khiết, biết qua sự thương hại”). Cuốn sách năm 1878 của Nietzsche, "Con người, Quá người" (Human, All Too Human), cuộc tấn công đầu tiên của ông vào Wagner và Lãng mạn siêu hình học, đánh mạnh vào từ Mitleid, coi đó là một công cụ của sự yếu đuối. Thay vào đó, Nietzsche ca ngợi sự cứng rắn, vũ lực, tàn nhẫn. Ông viết: “Văn hóa đơn giản không thể làm được nếu không có đam mê, tệ nạn và hành vi ác ý.”
Những quan điểm này khiến Wagner nhăn mặt, như nhật ký của Cosima Wagner, vợ ông chứng thực. Trong một tiểu luận trước đó có tựa đề "Nhà nước Hy Lạp", Nietzsche đã tuyên bố rằng "chế độ nô lệ thuộc về bản chất của một nền văn hóa." Nhà sử học trí thức Martin Ruehl suy đoán rằng Wagner đã thuyết phục Nietzsche bỏ bài luận trong cuốn sách đầu tiên của ông, “Sự ra đời của bi kịch từ tinh thần âm nhạc” (1872)[4] , mà đỉnh điểm là lời chúc tụng Wagner. Tuy nhiên, trong cùng khoảng thời gian đó, Nietzsche đã lên án khuynh hướng của người Đức đối với chủ nghĩa dân tộc cực đoan (nationalist chauvinism) và chủ nghĩa bài Do Thái — những yếu tố dễ thấy trong các vụ thổi phồng chính trị của Wagner. Điều đặc biệt đáng tiếc về sự đổ vỡ là mỗi người đều có cảm giác rõ ràng về sự mù quáng của người kia.
Nietzsche không chỉ bác bỏ những khao khát cao siêu của Chủ nghĩa lãng mạn thế kỷ XIX; ông cũng bác bỏ thuyết mục đích (teleology) về tiến bộ lịch sử đã chi phối tư tưởng châu Âu kể từ thời Phục hưng, và điều đó đã tìm thấy người ủng hộ mạnh mẽ nhất ở Hegel. Thay vào đó, Nietzsche đặt mình vào một phiên bản của chủ nghĩa tự nhiên - niềm tin hậu Darwin rằng con người là một loài động vật, không có mục đích siêu việt. Lần này dẫn đến các khái niệm gây tranh cãi nhất của Nietzsche: thông báo về cái chết của Thượng đế; “sự quy hồi vĩnh cửu”, định hình sự tồn tại theo các chu kỳ lặp lại không ngừng; và ý chí quyền lực, bao gồm một cuộc đấu tranh không ngừng để tồn tại và làm chủ. Có thể nói rằng Nietzsche, khi lùi bước khỏi Wagner, đã lùi vào suy nghĩ chín chắn của chính mình — tán dương năng lực Dionysian, “lời đồng ý đắc thắng với sự sống và trên tất cả cái chết và sự thay đổi”.
Giữa cuộc gặp cuối cùng của ông với Wagner, vào năm 1876, và sự suy sụp tinh thần của ông vào năm 1889, Nietzsche sống cuộc đời của một nhà khổ hạnh trí thức. Vấn đề sức khỏe khiến ông phải từ chức giáo sư năm 1879; kể từ đó, ông áp dụng phong cách sống du mục, cư trú mùa đông trên dãy Alps của Thụy Sĩ và ở Genoa, Rapallo, Venice, Nice và Turin. Ông đã viết hàng chục cuốn sách, ngày càng có phong cách riêng, sẵn sàng giữa triết học, phê bình văn hóa cách ngôn, bút chiến và tự truyện. Ông đã đưa ra nhiều ý tưởng của mình trong những chuyến đi bộ đường dài mạnh mẽ trên dãy núi Alps — một phương pháp được John Kaag sáng tạo lại trong cuốn sách gần đây “Đi bộ cùng Nietzsche”[5] . Khả năng có một mối tình lãng mạn với nhà tâm lý học Lou Andreas-Salomé nảy sinh và sau đó lắng xuống; một mối quan hệ nghiêm túc có lẽ nằm ngoài tầm tay của ông. Phong cảnh tâm trí đã thu hút sự chú ý của ông. Như Safranski đã viết, “Đối với Nietzsche, suy nghĩ là một hành động của cảm xúc cực độ. Ông ta đã nghĩ theo cách mà người khác cảm nhận ”.
Dịch Nietzsche là một nhiệm vụ khó khăn, nhưng sự đường bệ ươn gàn trong văn xuôi của ông, với những cú đập mạnh và thay đổi đột ngột, có thể gần đúng bằng tiếng Anh. Kaufmann, trong các bản dịch của mình, mang một phong cách mạnh mẽ, ngoan cường. Trong phần giới thiệu và chú thích của mình, Kaufmann tách Nietzsche khỏi vụ đánh bom phát xít — đặt tên cho Übermensch là “Overman” chỉ là một chiến lược — và coi ông ta là một kiểu người theo chủ nghĩa hiện sinh. Nhưng Kaufmann đã đánh giá thấp sự lấn qua sang trọng của Nietzsche, và việc ông chọn không dịch “Con người, Rất người” và người kế tục của nó, “Dawn” (1881), đã đưa ra một cái nhìn sai lệch về sự phát triển của nhà tư tưởng. Một loạt bản dịch từ Nhà xuất bản Đại học Cambridge đã che lấp những khoảng trống. Giờ đây, Nhà xuất bản Đại học Stanford đã hoàn thành một nửa ấn bản mười chín tập của các tác phẩm và sổ ghi chép hoàn chỉnh của Nietzsche. Báo chí đã bị đe dọa về việc cắt giảm kinh phí, nhưng nếu dự án đạt được, độc giả tiếng Anh sẽ lần đầu tiên được tiếp cận với toàn bộ tác phẩm của Nietzsche.
Kể từ năm 1967, nhà xuất bản De Gruyter của Đức đã tích lũy một ấn bản quan trọng của các bài viết hoàn chỉnh của Nietzsche, có thể được duyệt trên một trang Web tổng hợp chóng mặt:
nietzschesource.org. Dự án lớn lao này, trước sự khó chịu của một số học giả, đã thu hút sự chú ý ngày càng tăng đến các quyển sổ ghi chép mở rộng của Nietzsche. Những điều này cho thấy khía cạnh ít kinh ngạc hơn của triết gia, khi ông ghi lại các đề mục bài đọc của mình và đưa ra những phát biểu bí truyền, trần tục và kỳ quái:
Khi năm người nói cùng nhau, người thứ sáu luôn phải chết.
Người Trung Quốc ăn rất nhiều món với khẩu phần rất nhỏ.
Tôi có thể trở thành Phật Châu Âu.
Nếu bạn không phải là chim, hãy cẩn thận đừng cắm trại trên vực thẳm.
Người phụ nữ ít hài lòng với bản thân đến nỗi cô ấy thà để mình bị đánh còn hơn là—
Ý nghĩ cuối cùng dở dang một cách may mắn. Tính thù ghét đàn bà (misogyny) của Nietzsche là một sự thật tàn nhẫn mà không một hào nhoáng diễn giải nào có thể che dấu được.
Tuy nhiên, những cuốn sổ ghi chép nội dung bài viết chua cay mạnh mẽ nhất của Nietzsche. Hãy xem xét một đoạn văn đáng chú ý từ năm 1885, xuất hiện trong tập gần đây nhất của Stanford, “Những đoản văn chưa được xuất bản (Spring 1885 – Spring 1886)[6] ,” trong bản dịch của Adrian Del Caro. Từ lâu, nó đã được độc giả biết đến như là phần cuối cùng của “Ý chí quyền lực”, cái gọi là di cảo của Nietzsche, được tập hợp dưới sự chỉ đạo của người chị gái phản động của ông, Elisabeth Förster-Nietzsche, và được xuất bản vào năm 1901. Để xem qua trong ấn bản Stanford, không có khuynh hướng biên tập phóng túng và thường lừa dối của Förster-Nietzsche, là một cú sốc mạnh:
Và bạn có biết “thế giới” là gì đối với tôi không? Tôi có nên cho bạn thấy nó trong gương của tôi không? Thế giới này: một khối năng lượng khổng lồ
[Ungeheuer], không có bắt đầu, không có kết thúc, một cường độ năng lượng vững chắc, không thể lay chuyển, không lớn hơn, không nhỏ hơn, không
tiêu hao mà chỉ tự biến đổi, như một tổng thể không thể thay đổi trong kích cỡ, một nền kinh tế không có chi tiêu và tổn thất, nhưng cũng không có
tăng trưởng, không có thu nhập, được bao bọc bởi "hư vô" như biên giới của nó, không có gì mờ mịt, lãng phí, không có gì mở rộng vô hạn, nhưng được
đặt trong một không gian xác định như một lực lượng xác định, và không phải là một không gian sẽ là “trống rỗng” ở bất cứ đâu, thay vì lực ở mọi nơi,
như trò chơi của các lực và làn sóng lực. . . đây là thế giới Dionysian của tôi về sự tự tạo vĩnh cửu, về sự tự hủy vĩnh viễn, thế giới bí ẩn của sự
khoái lạc kép, đây là thế giới của tôi bên kia thiện và ác, không có mục tiêu, nếu mục tiêu không nằm trong vòng tròn hạnh phúc, không có ý chí, nếu một
chiếc nhẫn không có thiện ý với bản thân — bạn có muốn một cái tên cho thế giới này không? Một giải pháp cho tất cả điều bí ẩn của nó?
ánh sáng cho bạn cũng vậy, bạn ẩn sâu nhất, mạnh mẽ nhất, gan dạ nhất, nửa đêm nhất? —Thế giới này là ý chí quyền lực - và không gì khác! Và
chính bạn cũng là ý chí quyền lực này — và không gì khác!
Trung tâm câu thực sự kéo dài gần gấp đôi, làm gián đoạn nhịp điệu rất hay điển hình trong cách viết sau này của Nietzsche. Nhìn chung, ông chống lại sự dài dòng sử thi của văn xuôi Đức thế kỷ 19, nhưng ở đây, ông có một ngoại lệ khi hành động bằng lời nói ra điều kiện của thông lượng phổ quát. Thêm một điểm nhấn nữa là sự thay đổi bắt đầu giống với những bản song ca tình yêu ngây ngất trong “Tristan und Isolde” của Wagner (“Không đặt tên / Không chia tay / Mới biết / Mới bùng cháy”). Bạn có thể chơi chữ với lựa chọn này hoặc kia trong cách dịch của Del Caro — từ “colossus” đẹp như tượng có vẻ là một lựa chọn tồi cho Ungeheuer — nhưng đoạn văn có sức thi đua, nhảy múa năng lực.
Không có sinh vật nào trong quần thể khái niệm của Nietzsche lại gây ra nhiều rắc rối như ý chí quyền lực. Thoạt nhìn, thực thể này rất giống với ý chí ngấu nghiến nuốt chửng của Schopenhauer. Đối với Martin Heidegger, ý chí quyền lực là hơi thở cuối cùng của siêu hình học — một nỗ lực để nắm bắt “đặc tính cơ bản của mọi tồn tại”, mà Heidegger muốn thay thế bằng ý tưởng hậu siêu hình của mình về tồn tại trong thế giới. Gilles Deleuze, bậc thầy hàng đầu (chief guru) của Nietzsche Pháp, đã viết, "Ý chí quyền lực không phải là sức mạnh mà là yếu tố khác biệt xác định đồng thời mối tương quan của các lực lượng (số lượng) và phẩm chất tương ứng của các lực lượng liên quan." Người ta không cần biết chính xác ý nghĩa của Deleuze ở đây để chấp nhận mệnh đề cơ bản rằng Nietzsche hiểu quyền lực không phải là cuộc đấu tranh giành quyền thống trị đối với người khác mà là cuộc đấu tranh giành quyền lực đối với chính mình.Thay vì chạy trốn khỏi ý chí một cách khốn khổ, như trong Schopenhauer, người ta nên tìm cách khai thác nó, làm chủ nó, vượt qua nó.
Khi Nietzsche xem lại tài liệu này, trong “Beyond Good and Evil” (1886), ông đột ngột lùi lại, đặt ý chí quyền lực vào chiếc khung giả định, gần như là mỉa mai. Ông bắt đầu, “Giả sử không có gì được‘ ban tặng ’là có thật ngoài thế giới ham muốn và đam mê của chúng ta. . . ” Sau một loạt thận trọng dè dặt, ông kết luận, "Giả sử cuối cùng chúng ta đã thành công trong việc giải thích toàn bộ cuộc sống của chúng ta về các động lực như là sự hình thành và phân chia một dạng cơ bản của ý chí - cụ thể là ý chí quyền lực, như đề nghị của tôi . . . thì chúng ta sẽ được quyền xác định rõ ràng tất cả các lực lượng hiệu quả như: ý chí quyền lực. " Nietzsche, đối với tất cả sự dũng cảm của mình, thích bảo đảm sự đặt cược của mình, như Tom Stern đã chỉ ra trong phần giới thiệu về “Người đồng hành Cambridge mới với Nietzsche.”[7] Ông viết rằng phong cách của triết gia là một trong những “câu hỏi tu từ, dấu chấm lửng, truyện ngụ ngôn, cuộc đối thoại nhỏ, gợi ý rằng nhiều điều chưa được nói ra và những lời khen ngợi rõ ràng là có vẻ khác với bạn”.
Cơn lốc sắc thái này sẽ mất đi khi chúng ta hạ Nietzsche xuống thành châm ngôn. Chúng ta cũng không nên cố gắng trích một hệ thống có thể được tóm tắt trên bảng đen. Cuối cùng, bài viết của ông là một phương thức phê bình, phóng sự trí tuệ übersubjective, dựa trên sự tự nhận thức cao độ. Freud được cho là đã nhận xét Nietzsche “có kiến thức sâu sắc về bản thân hơn bất kỳ người nào từng sống hoặc đã từng sống”.
Có những quái vật ẩn nấp trong sâu thẳm Nietzschean. Nó không thể là một sự lầm lẫn ngẫu nhiên mà rất nhiều người khó tính đã lấy làm sung sướng trong công trình của Nietzsche. Không ai khác ngoài Jacques Derrida chán nản nói về “sự giả dối” của Nietzsche, nhà phát xít hay những người khác. “Người ta không thể dối trá mọi thứ,” Derrida viết, với sự thẳng thừng hiếm thấy. (Trên thực tế, người ta có thể dối trá bất cứ điều gì, khi nhìn lướt qua tờ báo buổi sáng cho thấy, ngoại trừ điểm chính xác.) Tuy nhiên, việc Đức Quốc xã chiếm đoạt Nietzsche có thể có chọn lọc, qua sao chép các yếu tố trong tư tưởng của ông. Ông đã viết rằng bình đẳng là "điều vĩ đại nhất trong tất cả những lời dối trá", và phân chia nhân loại thành thứ bậc của kẻ yếu và kẻ mạnh. Hans Stark, người đứng đầu phân đội tiếp nhận người tại Auschwitz, đã có một tấm biển trên bàn của mình ghi “Mitleid ist Schwäche” (“Lòng trắc ẩn là điểm yếu”). Điều này có thể được đọc lời công kích sống sượng cô đọng của Nietzsche chống lại lòng trắc ẩn trong “The Antichrist”.
Ronald Beiner, trong một cuốn sách mới có tựa đề "Những suy nghĩ nguy hiểm: Nietzsche, Heidegger và sự trở lại của phe cực hữu"[8], tuyên bố rằng sự trỗi dậy của các phong trào chính trị cực hữu trên khắp thế giới là bằng chứng về ảnh hưởng tai hại của Nietzsche. Beiner viết rằng thái độ thù địch của Nietzsche với sự thật tuyệt đối đã “khiến chúng ta dễ bị tổn thương bởi những hệ tư tưởng mới khắc nghiệt dường như coi sự tôn trọng sự thật như một cái bẫy”. Để chắc chắn, cần phải có một chuỗi kết nối liên tục để đi từ “Zarathustra đã nói như thế”[9] và “Bên kia thiện và ác” đến những lời ca tụng của Donald Trump về “tin giả” hoặc những hư cấu ác ý của những người theo thuyết âm mưu Sandy Hook. Chỉ công bố sự tôn trọng cao đối với sự thật không có gì đảm bảo rằng sự thật sẽ được nói ra. Thật vậy, một số hành vi ghê tởm nhất trong lịch sử đã được thực hiện bởi những người tin rằng bản thân họ chỉ nắm giữ sự thật tuyệt đối. Trong bối cảnh của nước Mỹ, những kẻ lái buôn của lòng căm thù hầu như không cần phải tìm đến một nhà ngữ văn người Đức ở thế kỷ 19 để tìm cảm hứng: họ có thể lấy ra từ những cái giếng sâu và cũ hơn tại nhà.
Beiner có lý khi thúc giục các nhà thông dịch sau này từ bỏ cuộc nói chuyện về một Nietzsche phi chính trị, ngoại trừ ông đang tranh luận phần lớn với thế hệ học giả trước đó. Không thiếu những ấn phẩm đương đại đề cập thẳng đến tư duy chính trị của Nietzsche: những ấn phẩm này bao gồm “Chính trị vĩ đại của Nietzsche”[10] của Hugo Drochon, “Chủ nghĩa hoài nghi chính trị của Nietzsche”[11] và “Trái đất của Nietzsche: Biến cố vĩ đại, Chính trị vĩ đại”[12] của Gary Shapiro. Stern liệt kê những đặc điểm có vấn đề nhất của Nietzsche trong “Cambridge Companion”, mặc dù ông nói thêm lời cảnh báo rằng “chúng ta phải có thêm nhiều phạm trù giá trị cho chúng ta hơn là“ quốc xã Đức / không-quốc xã Đức”,“ bài-Do Thái / chống-bài-Do Thái, ” viễn thị / ngu ngốc 'hoặc' bị tấn công / phòng thủ bằng mọi giá.'"
Một chủ đề lặp đi lặp lại trong các nghiên cứu này là Nietzsche có thể là một nhà phân tích tiên tri quyết liệt về chính trị dân chủ, và chúng ta có thể học hỏi từ những quan sát của ông mà không cần theo ông đi vào công kích kịch liệt phản dân chủ. Trong một bài luận trên tạp chí “Cambridge Companion”, Christa Davis Acampora viết, “Một quan điểm phổ biến về Nietzsche coi ông như một người ủng hộ những biểu hiện trắng trợn của quyền lực, nhưng ông được hiểu rõ hơn là một người nghiên cứu — hơn là ca ngợi — quyền lực”. Ai có thể phủ nhận rằng con người về cơ bản là một loài ăn thịt, và chưa có hệ thống chính trị hay quy tắc đạo đức nào chế ngự được những xung động tồi tệ nhất của chúng ta? Các nhà tư tưởng thế kỷ 19 theo truyền thống Hegel đã tiên liệu việc đạt được trạng thái hoàn thiện của con người; thay vào đó, như Nietzsche thấy trước, một thế kỷ kinh hoàng chưa từng có đã xảy ra sau đó. Trong Chiến tranh Lạnh, các cường quốc đánh bại chủ nghĩa phát xít đã đưa thế giới đến bờ vực của một cuộc chiến tranh hạt nhân mà lẽ ra Chiến tranh thế giới thứ hai chỉ là một chương nhỏ nếu so sánh. Ngày nay, sự biến đổi khí hậu do con người gây ra đang gây ra sự tuyệt chủng hàng loạt. Trích lời Zarathustra: “Trái đất có một làn da, và làn da này có bệnh. Ví dụ, một trong những căn bệnh này được gọi là 'nhân tính.' (The Earth has a skin, and this skin has diseases. One of these diseases is called, for example, ‘humanity.)
Về bản chất, Nietzsche nói với những người chống đối nền dân chủ: Hãy đợi đấy. Nền dân chủ tự do sẽ tự tiêu diệt mình, tạo điều kiện cho sự cai trị độc đoán. Rối loạn và bất ổn sẽ gieo rắc sự ngờ vực vào chính trị. “Từng bước, các công ty tư nhân sẽ tiếp thu các chức năng của nhà nước,” Nietzsche viết. “Ngay cả những tàn tích lâu dài nhất của công việc quản lý cũ (ví dụ như hoạt động được cho là bảo vệ các cá nhân lẫn nhau) cuối cùng cũng sẽ được các doanh nhân tư nhân chăm sóc.” Sự phân biệt giữa các lĩnh vực công cộng và tư nhân sẽ biến mất. Nhà nước sẽ nhường chỗ cho “sự giải phóng của tư nhân (tôi cẩn trọng không nói: của cá nhân).”
Và chúng ta đang ở đây, trong thế giới thế kỷ XXI của kinh tế tự do và các công ty độc quyền Công nghệ lớn không được kiểm soát. Như triết gia chính trị Urs Marti đã chỉ ra, Nietzsche đôi khi nghe giống như một người ủng hộ Đức Quốc xã hơn là một người theo chủ nghĩa tân tự do hoặc chủ nghĩa tự do. Một mục trong sổ tay từ năm 1885-86 hướng tới “một loại người siêu việt nhờ vào ưu thế sẵn sàng, hiểu biết, giàu có và ảnh hưởng, đã sử dụng Châu Âu dân chủ như một công cụ linh hoạt và mềm dẻo nhất để nắm bắt vận mệnh của trái đất trong khi đó, để định hình bản thân 'con người' như một nghệ sĩ." Các ông trùm tư bản ở Thung lũng Silicon luôn cố gắng trở thành những nhà đổi mới übermenschlich như vậy. Doanh nhân Peter Thiel, một độc giả cuồng nhiệt của Nietzsche, nói những điều như "Tôi không còn tin rằng tự do và dân chủ tương hợp với nhau nữa." Dưới góc độ này, sự phản đối chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa bài Do Thái của Nietzsche có vẻ kém đạo đức hơn. Đối với các tỷ phú công nghệ, hận thù quốc gia và chủng tộc là điều phiền phức; chủ nghĩa độc tài của họ khoác lên mình bộ mặt quốc tế, hứa hẹn thương mại không va chạm xích mích cho tất cả mọi người.
Đó có phải là những gì Nietzsche muốn? Việc ông ta tránh từ “cá nhân” (individual), lại chọn “tư nhân” (private person), cho thấy sự hoài nghi. Và một khía cạnh quan trọng trong thế giới quan của ông là chiến đấu chống lại quyền lực độc quyền. Năm 1995, Lawrence Hatab đã xuất bản một cuốn sách hấp dẫn có tên “A Nietzschean Defense of Democracy”, trong đó nhấn mạnh sự gắn bó của triết gia với sự xung đột mâu thuẫn Hy Lạp (Greek agon) — sự cạnh tranh giữa những đối thủ xứng đáng, dù là thể thao hay nghệ thuật. Hatab xem lại mối liên hệ đó trong một tiểu luận, trong “Người đồng hành Cambridge”, về ý chí quyền lực. Trong bài đọc của Nietzsche, tâm lý người Hy Lạp ghê tởm ý tưởng về Alleinherrschaft, một “sự thống trị của một người”. Thể chế tẩy chay của người Athen bắt nguồn từ nhu cầu trục xuất những cá nhân đe dọa sự cân bằng quyền lực. Như Hatab nhận xét, nghi thức của agon “loại trừ bạo lực, bởi vì bạo lực thực sự là động lực để loại bỏ xung đột bằng cách tiêu diệt hoặc làm bất lực đối thủ”. Trong “Ecce Homo,” Nietzsche viết, “Tôi chỉ tấn công người chiến thắng.” Ông đuổi theo những thế lực chuyên chế, độc đoán nhất - do đó, những lời chỉ trích của ông về Chúa và Wagner.
Sự thích đáng đối với nhà nước dân chủ hiện đại là rõ ràng. Tầm nhìn của James Madison về việc kiểm tra và cân bằng hiến pháp (constitutional checks and balances), về các quyền lực được phân chia ở trạng thái cân bằng, là đấu tranh chính trị trong hành động. Khi một thực thể tập hợp quá nhiều quyền lực, hệ thống sẽ ngừng hoạt động. Triết lý chính trị của Nietzsche dường như hy vọng vào một kết quả như vậy, nhưng trong "Con người, Quá người", ông thực hiện một động tác quay lưng điển hình. Sau khi dự báo về cái chết của nhà nước, ông nói thêm, "Để làm việc hướng tới việc phổ biến và hiện thực hóa ý tưởng này, phải thừa nhận một điều gì đó khác." Doanh nghiệp có thể dẫn đến “các thí nghiệm hủy diệt”. Do đó, đó là một điều tốt, trong tất cả khả năng, “nhà nước sẽ vẫn tồn tại trong một thời gian tốt đẹp”.
Đằng sau hàng loạt các vị trí cực đoan của Nietzsche là một niềm tin ít đáng báo động hơn: rằng nhà nước lành mạnh duy nhất cho nhân loại là nhà nước trong đó các triển vọng của đối thủ cạnh tranh với nhau, không có quốc gia nào giành được ưu thế. Chính thái độ đó đã chi phối quan điểm nhận thức luận cơ bản của ông về bản chất của chân lý. Mỗi đối thủ cạnh tranh trong đấu trường phải đưa ra tuyên bố của mình về sự thật; Nietzsche đưa ra ý kiến của riêng mình một cách hết sức kịch liệt. Sự thật cuối cùng là không có yêu sách nào sẽ đạt được quyền thống trị đối với tất cả những người khác. Như Richard Rorty đã nhận định, Nietzsche có thể được hiểu là một kiểu người thực dụng đặc biệt khoa trương. Chúng ta không nghĩ về William James như một "đầu óc nguy hiểm", và ông ta cũng nói, "Khốn kiếp tuyệt đối!"
Bất cứ khi nào tôi cảm thấy hoang mang trước những cuộc giao tranh bất tận với Kẻ chống Chúa về triết học (The philosophical Antichrist), tôi trở lại với cuốn “Nietzsche: Life as Literature” của Alexander Nehamas, xuất bản vào năm 1985 và vẫn giữ vị trí dẫn đầu gần như vô hạn trên kệ sách Nietzsche. Nehamas, một nhà tư tưởng người Mỹ gốc Hy Lạp dày công nghiên cứu cổ điển, về cơ bản đã làm một điều tốt khi Bertrand Russell từ bỏ Nietzsche. Nehamas viết rằng những mâu thuẫn trong các tác phẩm của Nietzsche rất mạch lạc, nếu chúng ta xem ông như một nhân vật văn học làm việc trong bối cảnh triết học và là kẻ tạo ra một nhân vật hành xử như nhân vật văn học phức tạp mới lạ.
Sự khác biệt giữa cuộc sống của Nietzsche và tác phẩm được viết ra thực sự rất lớn. Ông là một người mỏng manh, nhạy cảm, dịu dàng với cách cư xử tao nhã, không ngừng nỗ lực để che đậy những xáo trộn nội tâm và đau khổ thể xác. Ông để nỗi thống khổ cá nhân của mình được phản ánh trong một khẳng định phổ quát: làm sao chúng ta có thể giữ vững niềm tin của mình khi đối mặt với hỗn loạn, xung đột, mục ruỗng và chết chóc? Ý tưởng về sự trở về vĩnh cữu — viễn cảnh phải sống cuộc đời một người lặp đi lặp lại, mọi chi tiết mỗi tái diễn, mọi nỗi đau cùng với mọi niềm vui — càng trở nên mạnh mẽ hơn khi người ta nghĩ đến việc phải sống lại cuộc sống đó, cho đến tận cùng khủng khiếp của nó.
Nietzsche vẫn là một nhân vật anh hùng trong lịch sử trí tuệ bởi vì cuộc tìm kiếm cô đơn, tuyệt vọng của ông dường như kết hợp với rất nhiều cuộc thám hiểm khác của trí óc và linh hồn. Bất cứ nơi nào bạn du hành, ở vùng khí hậu tràn ngập nắng hay ở vùng đất đầy bóng tối, Nietzsche đã đi trước bạn. Đó là tính cách của những gì có thể là đoạn văn cởi mở và không có vấn đề nhất trong tất cả các tác phẩm của ông — câu cách ngôn kết thúc của “Bình minh” (Dawn), có lẽ là cuốn sách hay nhất của ông:
Tất cả những con chim dạn dĩ bay đến nơi rộng rãi, thoáng đãng nhất — đó là sự thật! Tại một điểm nào đó, chúng sẽ không thể bay xa hơn nữa và sẽ đáp
xuống cột tháp hoặc vách núi xa xôi — và rất biết ơn vì đã có chỗ ở khốn khổ này để khởi động! Nhưng ai muốn kết luận từ điều này rằng không còn một
quỹ đạo rộng lớn và phi thường phía trước họ nữa, mà họ đã bay xa và rộng như người ta có thể bay! Tất cả những người thầy thông thái và kẻ đi trước
vĩ đại của chúng ta cuối cùng đã dừng lại, và khó có những cử chỉ cao quý và duyên dáng nhất mà sự mệt mỏi dừng chân: điều đó cũng sẽ xảy ra với bạn
và tôi! Tuy nhiên, mối quan tâm của bạn và tôi là gì! Những con chim khác sẽ bay xa hơn!
Published in the print edition of the October 14, 2019, issue, with the headline “The Eternal Return.”
|
|
