| |
Tòa Án Công Lý Quốc tế La Hague March 2022
Frank van Beek / UN Photo
Cuộc xâm lăng của Nga vào Ukraine là cuộc chiến tranh phi pháp trơ trẽn nhất do một quốc gia có chủ quyền chống lại một quốc gia có chủ quyền khác kể từ Thế chiến thứ hai. Điện Kremlin tiến hành cuộc xâm lược rõ ràng là vi phạm giao ước cốt lõi trong Hiến chương Liên hợp quốc, cấm “sử dụng vũ lực chống lại sự toàn vẹn lãnh thổ hoặc độc lập chính trị của bất kỳ quốc gia nào”. Tổng thống Nga Vladimir Putin gần đây đã đe dọa rằng nếu người Ukraine tiếp tục chống lại, họ sẽ “mạo hiểm với tương lai của chế độ nhà nước Ukraine”. Và có rất nhiều bằng chứng thời gian-thực xuất hiện từ Ukraine cho thấy quân đội Nga đang phạm tội ác chiến tranh trên khắp đất nước - bao gồm cả việc nhắm mục tiêu vào dân thường.
Những hành động vi phạm pháp luật khác thường này đã được đáp ứng với những hành vi thực thi pháp luật khác thường không kém. Phản ứng được thảo luận rộng rãi nhất đối với cuộc chiến bất hợp pháp trắng trợn là một loạt các biện pháp trừng phạt phối hợp chưa từng có của Hoa Kỳ, Châu Âu và phần lớn các nước còn lại trên thế giới. Các biện pháp trừng phạt đó đã được áp dụng cụ thể và trực tiếp để đáp trả việc Nga vi phạm Hiến chương Liên hợp quốc. Do đó, các lệnh trừng phạt gửi đi một thông điệp rõ ràng: cuộc xâm lược Ukraine là một mối đe dọa không chỉ đối với Ukraine mà còn đối với trật tự luật pháp quốc tế. Bằng cách tham gia các lệnh trừng phạt, các quốc gia trên khắp thế giới đang làm rõ rằng họ phản đối cuộc xâm lược bất hợp pháp của Nga và hành vi vi phạm mà nước này thể hiện.
Luật pháp quốc tế đương đại yêu cầu các quốc gia phản ứng lại các hành vi vi phạm không phải bằng chiến tranh mà bằng điều mà tôi và Scott Shapiro đã gọi là “loại bỏ”(outcasting) — nghĩa là, các biện pháp trừng phạt loại trừ một quốc gia vi phạm pháp luật khỏi lợi ích của hợp tác toàn cầu. Trong trường hợp này, loại bỏ không chỉ liên quan đến các biện pháp trừng phạt kinh tế mà còn cấm các vận động viên Nga tham gia các sự kiện thể thao quốc tế, cấm máy bay Nga bay vào không phận châu Âu và Hoa Kỳ, đồng thời hạn chế khả năng tiếp cận khán giả châu Âu của các hãng truyền thông Nga.
Nhưng đó không phải là tất cả. Các tổ chức pháp lý quốc tế yếu ớt thông thường bỗng nhiên vùng dậy hoạt động để đáp lại cuộc xâm lược bất hợp pháp. Chỉ vài ngày sau cuộc chiến, công tố viên trưởng tại Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) đã thông báo rằng ông đang mở một cuộc điều tra về các tội ác chiến tranh có thể xảy ra của Nga và tội ác chống lại loài người. Ukraine cũng đã nhờ đến Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) để can thiệp vào cuộc xung đột. Và, ngày càng có nhiều lời kêu gọi thành lập một tòa án đặc biệt để xem xét liệu có tội phạm xâm lược hay không. Mặc dù còn quá sớm để biết liệu nỗ lực nào trong số này có thành công hay không, nhưng phản ứng chưa từng có tiền lệ có thể có tác dụng bất ngờ trong việc khôi phục và củng cố trật tự luật pháp quốc tế theo những cách mà Putin không lường trước được. Thật vậy, quyết định của Ukraine dựa vào luật pháp ngay cả khi Nga đã dựa vào vũ lực thô bạo đã nâng cao lợi thế của cuộc đối đầu. Xung đột không chỉ đơn giản là về tương lai của Ukraine; nó là về tương lai của trật tự pháp lý toàn cầu như chúng ta biết.
PUTIN TỘI PHẠM CHIẾN TRANH
Khi cuộc xâm lược bắt đầu, Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc đã cố gắng thông qua một nghị quyết đáng tiếc cuộc xâm lược của Nga và yêu cầu rút các lực lượng Nga khỏi Ukraine, nhưng Nga đã phủ quyết. Tuy nhiên, LHQ cho đến nay vẫn đóng vai trò là trung tâm của phản ứng pháp lý quốc tế đối với chiến tranh. Mặc dù Nga có thể thực hiện quyền phủ quyết của mình đối với Hội đồng Bảo an để ngăn không cho họ ủy thác bất kỳ hành động trừng phạt nào, nhưng sự cô lập gần như hoàn toàn nước Nga trong tổ chức này đã diễn ra nhanh chóng và triệt để. Ngay sau khi Nga ngăn chặn nghị quyết, Hội đồng Bảo an, hoạt động theo Nghị quyết Thống nhất vì Hòa bình đã im lặng từ lâu, không cho phép phủ quyết, đã chuyển vấn đề lên Đại hội đồng, ngay sau đó đã bỏ phiếu áp đảo yêu cầu Nga “ngay lập tức, hoàn toàn và rút vô điều kiện tất cả các lực lượng quân sự của mình khỏi lãnh thổ Ukraine trong các biên giới được quốc tế công nhận ”. Chỉ một số ít các quốc gia - Belarus, Eritrea, Triều Tiên và Syria - đã bỏ phiếu với Nga chống lại nghị quyết này. Các quốc gia khác mà Nga có thể hy vọng sẽ ủng hộ nó, đáng chú ý nhất là Trung Quốc, thay vào đó đã chọn bỏ phiếu trắng. Rõ ràng là Nga đang bị cô lập hơn bao giờ hết.
Cấu trúc của hệ thống tư pháp hình sự quốc tế cũng bắt đầu chuyển động nhanh chóng. Vào ngày 28 tháng 2, chỉ bốn ngày sau khi cuộc xâm lược bắt đầu, Công tố viên ICC Karim Khan thông báo rằng ông đang tìm kiếm sự cho phép để mở một cuộc điều tra càng sớm càng tốt. Cả Nga và Ukraine đều không tham gia Quy chế Rome, vốn đã tạo ra ICC và trao quyền tài phán cho nó. Nhưng vào năm 2013, Ukraine đã chấp nhận thẩm quyền của tòa án một cách hợp pháp đối với các tội phạm bị cáo buộc xảy ra trên lãnh thổ của mình. Tuy nhiên, ông Khan cho biết quá trình này sẽ được xúc tiến nếu một quốc gia thành viên ICC chuyển cuộc khủng hoảng Ukraine đến văn phòng của ông. Vào ngày 2 tháng 3, Khan thông báo rằng ông đã nhận được 39 giấy giới thiệu như vậy và ông sẽ ngay lập tức tiến hành. Chưa bao giờ ICC lại phản ứng nhanh như vậy trước sự bùng nổ của một cuộc xung đột. Thông báo này có nghĩa là các chiến binh trong nước và chỉ huy của họ ở cả hai bên, bao gồm cả chính Putin, có thể bị ICC truy tố vì tội ác chiến tranh, tội ác chống lại loài người hoặc tội diệt chủng. Vì tội xâm lược chỉ có thể được đưa ra trong ICC chống lại các quốc gia thành viên của Quy chế Rome và Nga không phải là một bên, nên đã có những lời kêu gọi thành lập một tòa án đặc biệt để xét xử những người Nga tiến hành một cuộc chiến tranh xâm lược bất hợp pháp ở Ukraine.
Không chịu thua kém, Tòa án Công lý Quốc tế thường hành động chậm chạp cũng đã bắt đầu các thủ tục tố tụng với tốc độ cực nhanh. Vào ngày 26 tháng 2, chỉ hai ngày sau khi cuộc xâm lược bắt đầu, Ukraine đã nộp đơn lên ICJ, bắt đầu các thủ tục chống lại Nga. Ứng dụng này đưa ra những tuyên bố thái quá (và vô căn cứ) của Putin về tội ác diệt chủng của Ukraine ở các vùng phía đông Ukraine và khiến họ chống lại ông. Nga, với tư cách là một bên của Công ước Diệt chủng, đã đồng ý rằng ICJ là diễn đàn mà tại đó các cáo buộc tranh chấp về tội diệt chủng có thể được giải quyết. Trong một hành động tuân thủ pháp luật xuất sắc, Ukraine đã nắm bắt thực tế này và cho rằng tuyên bố của Putin cung cấp cơ sở cho ICJ để phân xử xem có thực sự xảy ra bất kỳ vụ diệt chủng nào như vậy hay không. ICJ ngay lập tức lên lịch điều trần về vấn đề này vào ngày 7 tháng 3, nhưng Nga đã vắng mặt.
TẠI SAO LẦN NÀY KHÁC BIỆT
Theo tất cả các báo cáo, Putin không mong đợi phản ứng ghê gớm toàn cầu từ cuộc xâm lược Ukraine do ông gây ra. Đó là điều dễ hiểu. Xét cho cùng, Putin đang sử dụng một cuốn sách về sự hủy diệt ở Ukraine mà ông đã sử dụng trong nhiều năm ở Syria với rất ít phản ứng. Và trong khi việc sáp nhập Crimea bất hợp pháp của ông vào năm 2014 đã phải đối mặt với các lệnh trừng phạt, thì phản ứng đó chẳng là gì so với cơn sóng thần kinh tế đang tấn công nước Nga ngày nay.
Putin không đánh giá cao việc cả Syria và Crimea đều không liên quan đến thách thức công khai đối với nguyên tắc cốt lõi của trật tự công pháp quốc tế - điều cấm của Hiến chương Liên hợp quốc về việc sử dụng vũ lực chống lại sự toàn vẹn lãnh thổ hoặc độc lập chính trị của bất kỳ quốc gia nào. Tại Syria, Putin đã hành động với sự đồng ý của Tổng thống Syria Bashar al-Assad. Do đó, hành động của Putin, tuy kinh khủng, nhưng không vi phạm điều cấm sử dụng vũ lực của Hiến chương Liên hợp quốc. Trong khi đó, việc sáp nhập Crimea diễn ra trong một đám mây lẫn lộn và ít đổ máu. "Nhóm nhỏ người xanh lá cây", những người mà Putin sau đó thừa nhận là quân đội Nga, đã đến bán đảo một cách bí ẩn. Chính phủ và người dân Crimea, nơi đóng quân lâu đời của Hạm đội Biển Đen của Nga, phần lớn ủng hộ sự tiếp nhận từ Ukraine và sự sáp nhập của Nga. Các nhà lãnh đạo trên khắp thế giới gọi việc thôn tính là gì - một sự vi phạm công khai đối với Hiến chương Liên Hợp Quốc - nhưng họ phải mất thời gian để nhận ra điều gì đang diễn ra và đưa ra một chương trình trừng phạt. Vào thời điểm đó, việc thôn tính rõ ràng là việc đã rồi.
Nhưng lần này lại khác. Không giống như ở Syria, giới lãnh đạo Ukraine không đồng ý với việc Nga sử dụng vũ lực. Thay vào đó, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky đã lãnh đạo đất nước trong thời điểm có lẽ đáng chú ý nhất của cuộc kháng chiến và trong ký ức gần hình thành bản sắc dân tộc. Ông đã biến Ukraine trở thành một biểu tượng của dân chủ và tự do trước sự tấn công dữ dội của Nga. Những người Ukraine bình thường đã đáp lại bằng cách chiến đấu cho đất nước của họ, chống lại một trong những đội quân hung ác và hùng mạnh nhất trên hành tinh. Và họ đã truyền cảm hứng cho thế giới, ngay cả khi đối mặt với những mất mát phi thường.
Trong khi đó, cộng đồng toàn cầu, được hỗ trợ bởi những tiết lộ thông tin tình báo nổi bật trong thời gian thực từ Hoa Kỳ về ý định thực sự của Nga, đã chứng minh rằng họ đã học được bài học từ Crimea và sẵn sàng thực hiện các biện pháp trừng phạt ngay khi Nga xâm lược. Nhiều quốc gia ở Châu Âu coi số phận của họ có liên quan đến Ukraine. Và hơn bao giờ hết, họ nhận ra hòa bình sau chiến tranh trở nên mong manh như thế nào — và việc cấm sử dụng vũ lực quan trọng như thế nào đối với an ninh tương lai của chính họ.
LỀ PHẢI CỦA LUẬT PHÁP
Rõ ràng là không có thể chế luật pháp quốc tế nào có thể ngăn chặn hoặc đảo ngược cuộc xâm lược của Nga. Nhưng dù sao thì họ cũng có quyền lực. Các thể chế này đang cùng nhau gây khó khăn cho Putin trong việc làm vẩn đục vùng nước hợp pháp và cho bất kỳ đồng minh nào còn lại đứng bên cạnh ông ta. Kể từ khi bắt đầu cuộc xâm lược, nhà lãnh đạo Nga đã đưa ra nhiều tuyên bố vô căn cứ - rằng Ukraine đã thực hiện hành vi diệt chủng ở Luhansk và Donetsk của Ukraine, rằng các lệnh trừng phạt kinh tế tương đương với một lời tuyên chiến, rằng Nga chỉ đơn giản là đáp ứng yêu cầu từ những người ở Các khu vực "độc lập" của Ukraine đến để bảo vệ họ. Nhưng những điều này đã bị loại bỏ vì vô căn cứ trong lúc các bằng chứng gia tăng về tội ác chiến tranh của các lực lượng Nga cũng như phản ứng thống nhất của các tổ chức luật pháp quốc tế đối với những tuyên bố của Putin phải được xem xét kỹ lưỡng. Ukraine và các đồng minh gọi là trò lừa bịp của Putin. Và họ đang sử dụng các tổ chức luật pháp quốc tế để làm như vậy.
Việc Ukraine và những người ủng hộ quyết định dựa vào Hiến chương Liên hợp quốc và các tổ chức luật pháp quốc tế đánh dấu hành động của Putin không chỉ đáng bị khiển trách về mặt đạo đức mà còn là bất hợp pháp. Hơn nữa điều đó lại giúp cô lập Putin. Điều này giúp giải thích lý do tại sao chỉ có các luật gia quốc tế cùng phe cánh và lệ thuộc vào Nga, mới bỏ phiếu ủng hộ nước này tại Đại hội đồng LHQ. Ngay cả các quốc gia độc tài thường đứng về phía Nga cũng thấy vị thế pháp lý của việc xâm lược là không thể bào chữa được. Hai trong số các luật sư của Nga từng bảo vệ đất nước tại ICJ trong các vụ án liên quan đến Crimea đã từ chức, tuyên bố công khai rằng “không thể đại diện trong diễn đàn dành cho việc áp dụng luật pháp của một quốc gia lại coi thường luật pháp một cách ghê tởm như thế ”.
Mặc dù có rất ít triển vọng rằng Putin sẽ xuất hiện tại ghế bị cáo trong phòng xử án ICC ở The Hague và rất ít khả năng Nga sẽ tuân theo quyết định của ICJ, luật pháp quốc tế vẫn là một trong những vũ khí mạnh mẽ nhất của Ukraine chống lại Nga. Luật này đang giúp các quốc gia dù có chút khác biệt hợp nhất với nhau chống lại cuộc xâm lược. Đạo luật đã tập hợp một liên minh toàn cầu chưa từng có để phản đối sự can thiệp của Nga và xây dựng một chương trình trừng phạt sẽ làm tăng chi phí cho hành động xâm lược của Điện Kremlin. Và luật pháp đã khiến chính những quốc gia này phải hỗ trợ Ukraine, bao gồm cả việc chuyển giao một lượng lớn vũ khí để nước này có thể tự vệ. Luật sẽ giữ liên minh các quốc gia đa dạng này lại với nhau bằng cách chứng minh nhiều lần rằng Putin không có lý lẽ chính đáng nào để ông ta có thể dựa vào.
Ngay cả khi chính phủ của Ukraine sụp đổ, sự lên án hợp pháp thống nhất và bền vững đối với cuộc xâm lược là điều cần thiết không chỉ để duy trì hy vọng về một tương lai trong đó Ukraine tự do và độc lập, mà còn để duy trì một trật tự pháp lý quốc tế được thiết lập trên nguyên tắc sức mạnh không thể tạo ra lẽ phải.
OONA A. HATHAWAY is Gerard C. and Bernice Latrobe Smith Professor of International Law at Yale Law School.
|
|
