MỘT DẶM TƯƠNG THÂN

(3)
Cõi Ngoài

Biến động xẩy đến với chàng như một quyết định - chàng chẳng chờ đợi điều đó, nhưng cuộc sống nếu chỉ quanh quẩn trong lối mòn tìm kiếm, khung cảnh hẹp của thành phố, bạn bè ít khi gặp mặt, tương lai vô định còn hiện tại đầy thao thức khắc khoải, chàng cảm nhận nỗi dư thừa. Hoang vắng. Dầu nàng đã chiếm trọn một phần đời (có thể, hương vị tình yêu khiến lòng chàng chùng xuống những ý nghĩ nóng cháy sôi sục một cuộc đổi thay). Sự hiện diện của nàng quả thực làm đầm ấm không khí căn phòng. Những người bạn ghé lại, ngoài những điều trao đổi với nhau về cuộc diện trước mắt, cũng ít nhất một lần hỏi thăm nàng. Hình ảnh nàng như một niềm thơ mộng cho những dằn vặt xã hội vây quanh. Cái bóng dáng nhỏ bé trước sân khấu đời phức lụy, ở chàng dội lên một thi vị lý tưởng, chàng nghĩ, phải thực hiện được mộng ước cho xứng đáng với nàng. Làm gì? Một vài người bạn đi xa, ở một nơi thật xa trở về nói với chàng, chờ đợi thời cơ. Giữa bằng hữu gặp nhau cũng có những khác biệt xung đột. Người đi từ thực tế, người khởi từ lý luận. (Nhưng, họ cùng chung một định hướng - nhìn về phía trước, ấp ủ một hoài vọng xây dựng xã hội công bằng tốt đẹp hơn). Nhiệt tình tuổi trẻ thể hiện nơi mỗi cá tính cũng muôn sắc muôn vẻ. Từ những cuộc xuống đường, làm rối loạn thành phố, trường học, những đêm không ngủ khơi dậy nỗi căm hờn. Đâu đó cũng có mặt những bạn chàng. Những quyển sách mang về từ miền biên giới. Họ chuyền tay nhau đọc và thảo luận. Sách vở (có thể) mở ra một khung trời chưa tới, nhưng đầy hấp lực. Rọi tỏa những viễn tượng lấp lánh, ngay từ hoạt cảnh thường nhật ngoài phố, tới những luống cầy đồng ruộng đất nước bao la, những khoảng rừng hoang bát ngát, những bưng biền ngút ngàn. Như một tiếng gọi xa xăm. Thế nên cuộc sống trước mắt, ngột ngạt. Ngày tháng qua, chàng mong một cuộc dấn thân lấp đầy sự tẻ nhạt trong khí hậu một thành phố đang rạo rực, rạn vỡ những nền tảng cơ bản của nó. Đi trên những con đường quen thuộc từ thuở còn là một người thiếu niên nhỏ tuổi ngày ngày tới trường, vui đùa cùng chúng bạn, chứng kiến những lầm than, khốn khó của lớp người cùng khổ - tiếng chặc lưỡi của người đánh xe, vó ngựa thổ mộ lọc cọc gõ trên đường đá những sớm tinh mơ, tiếng roi vút trong không trung vắng lặng nghe như nỗi nhọc nhằn của hình phạt, khung cảnh già héo đã lôi kéo chàng ra khỏi mái gia đình thượng lưu để tìm kiếm ở ngôi nhà lá nghèo nàn, sống tự lập, muốn vùng thoát khỏi những ước lệ thông thường của một cuộc sống ngăn nắp. Chàng ý thức một điều, không chấp nhận tư tưởng vô chính phủ, hành động thường trực nổi loạn nơi chàng chẳng phải để phung phí tuổi trẻ, nhưng hiện thể một chân trời tự do chưa rõ nét. Làm gì? Bỗng dưng, ràng buộc xã hội đã câu thúc chàng vào một tình thế đọa đầy, đối đầu với thực tại. Khi bị đưa ra quân trường ngoài Trung, sống từng giờ từng phút với quy định kỷ luật trong một tập thể máy móc, tưởng như qua một kinh nghiệm bất ngờ của đời. Trong những khoảnh khắc tàn tệ nhọc nhằn, hình ảnh nàng tự nhiên vây quanh trí nhớ chàng thật trìu mến. Chàng nghĩ, phải nỗi cô độc đã đánh thức một tình thương yêu tự sâu tiềm thức. Tưởng tượng nàng đến, vắng bặt bóng chàng, hẳn nàng phải buồn phiền (cuộc tình hồn nhiên không mảy may dự tính bất trắc mai sau, gặp mặt nhau trong những giây phút tương thân thiêng liêng - chàng chẳng hề nghĩ với nàng một ước hẹn thông thường nào, chàng không hỏi nàng ở đâu, mà nàng cũng không thắc mắc về gia đình chàng, họ sống một giấc mơ tương lai tuyệt hảo, chờ đợi) tình huống thay đổi tâm trạng, chàng không liên lạc được với bạn hữu trong ngày tháng đầu để nói với nàng một ý nghĩ, nhập cuộc từ đây. Sa đọa từ một hoàn cảnh tự do xuống tình thế bất đắc dĩ của một tân binh quân dịch, sống giữa những người đồng cảnh ngộ thúc phọc, chàng không cảm thấy khốn khổ riêng bản thân, mối ưu tư liên lỉ cùng tha nhân như một cái siết tay đoàn kết với vô vàn những nghịch cảnh khiên cưỡng của người khác - những con người bị lên án là thành phần bất hảo trong xã hội. Đổ mồ hôi, nghiến răng chịu đựng những đối xử tàn tệ, sắt máu (Ngục tù có thể là một trường học tốt, nơi đây lò luyện người đào tạo những tay súng chiến đấu trên một trận tuyến không lý tưởng đã biến con người thành những kiêu binh hung hăng như những con lợn lòi hoang đàng, đã kéo cuộc sống vào những trận rượu sát phạt long trời lở đất - chàng hiểu, cuộc trầm thân tự sát này đang diễn ra, ý nghĩ đời sống đâu phải ở vấn đề tự tử, ý nghĩa đời sống ở chỗ vươn lên trên cuộc tự sát - có thể chàng đã bắt đầu nao núng trước một cuộc lưu đày gần cận, tâm trạng người lính thú đối đầu với một bằng hữu chưa quen biết bên kia vòng đai thù nghịch). Ngày xách ba lô lên đường ra đơn vị, viết lá thư đầu tiên liên lạc với một vài người bạn, chàng bầy tỏ nỗi bồn chồn thao thức hành động. Trong vùng hỏa tuyến sôi sục, đi trên những con đường chông gai dọa nạt (thầm nghĩ, nếu ngã xuống vì một viên đạn thù tức tưởi - lòng đầy xao xuyến) nỗi chết phi lý, một niềm hoài nhớ ám ảnh giữa một hình bóng tinh khiết ở một vùng trời êm ả với khoảng không gian lồng lộng vây quanh, chàng hiểu sự xa vời miên viễn này đưa mình ra khỏi tình yêu ban đầu, không có một ngày trở lại chốn xưa trước bờ vực tuyệt lộ. Trong nỗi khơi động tuyệt vọng, hồi âm đến bất ngờ. Bạn viết, chúng ta đang dự một cuộc đấu tranh không giới tuyến cực kỳ phức tạp, bạn hãy ở lại trong hoàn cảnh hiện tại, sẽ có người liên hệ trực tiếp với bạn. Bắt đầu cho thái độ nhập cuộc, chàng vẫn khoác áo trận, đội mũ sắt, mang súng đi trên những nẻo hành quân gian khổ, vẫn hiểu nếu có một ngày bắt buộc phải nổ viên đạn tự vệ giữa ngút ngàn phức tạp vây quanh, ý nghĩa không bắt nguồn từ thù nghịch nhưng khởi từ bạo lực. Sống cuộc sống tập thể, vạch một hướng đi rõ rệt. Chàng hòa mình với đồng đội, ăn ngũ hành động như một người lính bình dị, cũng say những trận rượu nhọc nhằn nơi quán bên đường, trong lều vải, bìa rừng, bất kỳ nơi nào dừng chân sau một trận giặc thoát hiểm kinh hoàng, nhưng lòng đầy tỉnh táo. Nói với những người đồng đội, bên những vỏ chai lăn lóc, hơi rượu hùng hực, thứ ngôn ngữ bất cần đời, thô lậu, nói thế nào để ý nghĩa không rơi hoẵng vào khoảng không lạc lõng. Nói cho thân phận, thực tại. Nói sao đồng điệu, nói cho tan rã hàng ngũ. Sống lứa tuổi đam mê nhục dục. Chàng cũng theo bạn bè tới những căn nhà chứa, sàn gỗ mái lá, tiếng nước dội từ chậu chẩy lõm bõm qua kẽ hở xuống hồ, làm quen với những câu nói tục tằn, những cô gái làm tiền phấn son nhợt nhạt, ngồi xệp đánh bài chờ khách (có thể lần thứ nhất trong đời đến nơi trụy lạc, bước vào một khoang phòng ngăn cách với bên ngoài bằng tấm màn cửa nhầu nát, mùi hôi nồng nặc, nằm bên cạnh người đàn bà đã sẵn sàng bán thân, chàng bối rối không biết nói thế nào để nàng hiểu chàng không đến tìm lạc thú, nhưng phải sống và cư xử như bất kỳ một người binh nhì đồn trú nơi xa nhà, lòng không mảy may ham muốn, chàng ngại ngùng cho ngôn ngữ làm tổn thương lòng tự ái của nàng, khi người đàn bà hỏi, -anh làm sao vậy? - ở khoảnh khắc đó, hình ảnh nàng thoáng vút lên trong tâm tưởng, hình ảnh một nỗi nhớ, một kỷ niệm, một tin yêu, chàng lại cảm thấy rất gần thời hạnh phúc xa xăm của tuổi trẻ, cái gang tấc sa đọa không phải ở chốn này, những thân phận lạc loài chiến đấu trong một vây tỏa ràng buộc vô vọng đã tiêu hoang khoảng dừng chân ngừng nghỉ bằng giải quyết sinh lý, không phải nỗi thú rong chơi của những tên thanh niên tư sản dạt dài qua những vũ trường, động đĩ nơi thành thị). Cuộc sống nơi đây khác hẳn, đất cằn cỗi hoang phế, vết bom cầy những hố sâu, trận phục kích muôn ngả, cái chết kề cận, ý sáng tạo lại dội lên trong óc (chàng muốn ghi những ấn tượng sinh động ấy với những dấu vết tàn tích cụ thể, máu và xương thịt, râu tóc kẻ bất hạnh, mảnh lựu đạn ghim trên thân thể, nắp vỏ xe tăng cháy xám) - nhưng không thể, cuộc lưu động dã chiến cuốn hút những ý tưởng mơ hồ tan biến vào sương khói hành quân, lay động những biến chuyển. Kể từ tháng Ba, hai sư đoàn thủy quân lục chiến Mỹ đổ bộ lên cửa Đà Nẵng. Áp lực của lực lượng viễn chinh tỏa ngộp đất nước, đảo lộn cơ sở xã hội, thay đổi bộ mặt đồn trú. Đồng lương trong tay người binh nhì nghèo nàn thật nhỏ nhoi trước sức bạo phát kinh tế, hung dữ như cơn sấm sét vũ bão của hỏa lực khắp nơi, tình hình thật căng (người bạn chuyển chỉ thị đến), hãy giữ vững tinh thần như giữ gìn con ngươi của mắt, bước xung kích tuyên truyền tiến nhẹ nhàng vào sự mâu thuẫn chênh lệch giữa những thân phận người, khởi đầu cho mối liên lỉ nổi loạn. Bản chất con sói cô độc trong chàng dội lên phản kháng, những chuyến lưu đày thuyên chuyển từ đơn vị này qua đơn vị khác, gian nguy cùng cực hơn (nếu mỗi người thanh niên trong thời chiến có một lý lịch quân bạ như thứ sổ bộ đời luân lạc, những con dấu đóng trên trang giấy chẳng khác nào những chiếc va li lữ thứ viễn trình, cũng mang những truân chuyên nhọc nhằn, những cam go thử thách, hồ sơ quân dịch của chàng đầy những điểm xấu song chàng không quan tâm đến những ý niệm quan hệ về thượng cấp, kỷ luật; chàng không oán trách những hình phạt nghiệt ngã, chẳng mảy may đếm xỉa đến thái độ kiêu căng, hách dịch của những viên sĩ quan chỉ huy cùng lứa tuổi (có thể, trong một dịp nào đó, nhìn dáng điệu lăng xăng của một sĩ quan đơn vị, chàng lại nhớ đến ý nghĩ của một nhà triết học Pháp ghi lại trong Thế Chiến thứ Hai, hối tiếc đã đăng ký vào lính trong khi người bạn cùng trường theo lớp Sĩ quan, thời chiến đó mức độ hành động tự do cũng phân biệt, ý nghĩ thật kỳ dị).

Sự hiện diện của ngoại nhân mới là mối xung đột chủ yếu trong cuộc sống lưu đày. Trong lòng chàng không mang tinh thần bài ngoại, song những vấn nạn đấu tranh đã thôi thúc hành động. (Lịch sử không phải chỉ gồm những biến động lớn - lịch sử như một hoàng hôn tăm tối của thời thống trị, bóng dáng ngoại xâm dập đình khắp nơi từ lúc chàng chưa chào đời, hiện hình trên những dinh thự, đền đài, trên những tên đường thành phố). Nơi bãi trận rộng lớn, chàng tận mắt thấy những lính Mỹ biểu hiện tinh thần Yankee đối với dân bản xứ, đùa rỡn, diễu cợt trên xác chết, những đồng tiền đổ xuống trên những bàn tay nghèo đói, khốn khó, bước chân những đứa trẻ chạy ngoài vòng dây kẽm gai lượm những phẩm vật dư thừa, phế thải, những quán rượu mọc lên với những cô gái quê chạy loạn, lạc loài vào nơi hương phấn. Những sớm tinh mơ nằm trong hố cá nhân, nghe tiếng bom dội rung chuyển lồng ngực, chàng đau thấm niềm phi lý tàn bạo dưới ánh mặt trời chói chang trần trụi. Chân trời sáng tỏa, đồng cỏ xanh mênh mông, nỗi người nhỏ nhoi. Làm gì, trong những vây bủa quyền lực? Có thể, chàng đã đánh thức những hoài nghi nơi người đồng đội, tâm trạng bải hoải chiến bại của ngày mai. Có thể những trừng phạt quân kỷ làm chàng mạnh mẽ phấn chấn hơn lên với hoài bão theo đuổi, và hành động hết sức ngoạn mục những ngày tháng bất mãn là cơn thịnh nộ tấn công vào viên Trung tá cố vấn (một người Mỹ xấu xí, xuất thân từ nơi đào tạo quân sự chuyên nghiệp, cử chỉ hống hách, ngôn ngữ mệnh lệnh như kiểu viên Đại sứ triệu tập đám tiểu Thổ lại hỏi: “Do all of you understand English?” Hãy tưởng tượng những cú đấm sấm sét từ nơi một người lính trẻ tầm thước tung ra bất ngờ vào mặt vị sĩ quan thái thú kiêu căng hách dịch, cũng chẳng thể hạ gục đối thủ nhưng thật chính xác và mau lẹ trước khi mấy người quân cảnh xông vào can thiệp, còng tay chàng lại) và dư ba cuộc phản kháng âm ỉ ngọn lửa chìm trong đống tro than. Những ngày tháng xa cách, tương lai vô định, theo đuổi một hướng đi nhất định, chàng chẳng bao giờ muốn trở lại thành phố, chàng tự hứa để kỷ niệm chìm vào thời gian. Bất ngờ, cuốn nhật ký của nàng đến tay chàng trên đường vào quân lao. Những ý nghĩ phiền muộn thấm vào tâm tư một thời mộng tưởng, một hình bóng kiều mỵ mong manh, một cõi sống đã mịt mù thất lạc chẳng thể khôi phục - chàng mường tượng nàng đã lớn, những biến đổi vây khổn tâm hồn bé nhỏ, những điều không nói ra trong niềm hoài cảm ấm ức, và hình ảnh nàng đứng bên kia vòng tù ngục một lần nhìn cảnh chàng bị đọa đày (hẳn nàng phải kinh động trước thực tế ngăn trở sừng sững) đời không cho ta cơ hội gặp gỡ, chàng chẳng thể trở về khi cuộc thế chưa ngã ngũ. Rồi một ngày, nàng sẽ hiểu hành trạng quyết định nơi chàng. Cuốn nhật ký ấy đã mang theo cơn bão lốc trỗi dậy chọc thủng phòng tuyến cuối cùng trên con đường đào thoát vào mùa Xuân khói lửa.

Đi qua những chặng giao liên với người dẫn đường theo cánh quân rút ngược trở lại căn cứ, chàng đã cởi bỏ bộ quân phục cũ để khoác lên người bộ bà ba đen bạc phếch, mang đôi dép râu còn ngượng cóng giẫm lên mùa sương đọng cỏ úa, đi trong đêm không gian tỏa ngát mùi lá, tim đập rộn ràng, lần thứ nhất trong đời tâm hồn thơ thới như vừa giải thoát. Đã quen với chiến trận, mặc dầu vào một nơi xa lạ chàng cũng không bỡ ngỡ bám sát bạn đồng hành, tinh thần thật cảnh giác bởi chuyến đi này dứt điểm một thời quá khứ. Chàng hiểu, dấn thân đầy chông gai hiểm trở, bỏ lại đằng sau cuộc nổi dậy vừa thất bại, mặc dầu bạn đồng hành vẫn giữ bộ mặt thản nhiên lầm lì song hành tung thật khan trương, ghé những trạm nghỉ ẩn nấp ngụy trang dưới những hầm sâu, hố kín, những trao đổi liên lạc ngắn gọn, khó khăn, trong tay chàng không vũ khí bên cạnh người dẫn đường mang khẩu tiểu liên Tiệp và lương khô, chàng vẫn không cảm thấy lo ngại khi càng rút vào sâu, tiếng bom đạn xa dần, ánh sáng có thể trở lại vùng giông bão đen tối, những tàn tích thảm hại rực lửa. Quả thật, giấc mơ một thời đã phục sinh theo bước đi vào vùng giải phóng. Ở láng, những ngày đầu lập thủ tục tự khai (một lý lịch mới trong đời), đợi xác nhận giới thiệu, sống theo tập thể chàng không chút mặc cảm của người trở về trong chính sách binh vận của cách mạng (đã lâu, chàng vẫn khước từ chấp nhận những khái niệm khuynh tả, khuynh hữu như những phạm trù khả thể, vận động của lịch sử ở trong lý nhất nguyên toàn diện, thế giới phân ranh chính tà rõ rệt, nên cuộc trở về trọn vẹn) dầu ở nơi bụi cỏ, bìa rừng, nhìn ra đồng ruộng bao la bát ngát, không gian xanh ngát màu lá, sừng sững oai hùng chính nghĩa thắng lợi trong những bài học đầu tiên, những hồi niệm kinh kệ xưa không chỉ còn trong những trang lý luận màu xám, mà hiện thể qua chiến khu, hơi thở cách mạng, nhập cuộc vì một lý tưởng tuyệt vời. Chàng hiểu, cái đơn độc cá nhân không có ý nghĩa gì trong đại thể, thế nên những ràng buộc khắc nghiệt đời sống mới không làm chàng phiền lòng, những chuyến di động liên tục vì tấn áp của bom đạn không làm chàng nao núng, chia sẻ với đồng đội mới cái khó khăn, nhọc nhằn lương thực thiếu thốn, cái ti tiện nhỏ nhen của lòng người, song chàng cảm thấy ngày mai thật lớn lao trong sự nghiệp của cuộc chiến đấu.

Đời sống không phải chỉ vây bủa theo những quy luật, kiểm soát của tha nhân, chàng có những giây phút nằm một mình trên chiếc võng nylon cá nhân, đọc lại những trang nhật ký bạn viết nghe như tiếng nhủ thầm của tình yêu xưa xa vắng, nỗi hạn hẹp của hiện tại không ngăn trở những dặm đường tương lai khi chàng trở về. Chàng hình dung bạn ở trong khung cửa đời chật hẹp, niềm hoài vọng tuổi nhỏ chìm dần vào sự nhốn nháo sa đọa của thành phố (những thanh niên lớn lên đuổi theo địa vị, bên những canh bạc rong chơi miệt mài, những thế hệ tiếp nối đang lao dần vào triệt hủy duy hư) rồi ngày tháng qua nàng sẽ có một nếp gia đình (nàng không hề nói nhưng chàng hiểu, không ai chờ đợi trong cuộc hò hẹn vô vọng), song chàng sẽ trở về, có thể vì nàng. Chàng sẽ kể những quãng đời dài, cuộc tìm kiếm đang thành tựu, nàng có thể ngờ những bằng hữu chàng bay giờ chỉ có một nỗi ước mơ tầm thường (tìm lại quê hương trở về đồng ruộng với chòi tranh, đìa cá), bên cạnh cái chết chụp xuống miên man của hàng trăm trận bom pháo, không phải hình ảnh đe dọa của người đặc công vô hình phá hoại những cao ốc, rạp hát, những cuộc thủ tiêu thanh toán quyết liệt, nhưng một cuộc sống thật bình dị, khởi đầu ý nghĩ thoát ly hoàn cảnh áp bức. Chàng sẽ vẽ lên cho bạn thấy cảnh nước non hùng vĩ bao la, với những cánh rừng lá đan che phủ khuất bầu trời, những trũng sâu thăm thẳm, đầm lầy xa vời tạo thành những chướng ngại che khuất bước xâm lăng của đối phương, cũng giang sơn ấy một khung cảnh xã hội khác hẳn với những con người chân đất đang đi làm lịch sử (có phải lịch sử là những đổi thay làm cho đời sống sinh động và thời gian có ý nghĩa, nhưng trước hết, cái tiêu diệt bản thể ngưng đọng để nẩy mầm hạt nhân hợp lý - con người mới. Chàng hiểu, con người mới không là hình tượng của những kẻ cô độc gào thét trong phòng kín, những ảo vọng cuồng điên, con người mới khởi từ hủy hoại những tàn dư thối nát, tác động trong thực tiễn, sức mạnh lớn lên từng giây phút không ngừng nghỉ) và nàng sẽ hiểu những ngày tháng chia phai, sự xa cách không phải là bội bạc, im lặng nhưng từ chọn lựa dứt khoát, con đường đi tới. Chàng muốn nói với bạn (bay giờ đã thật xa vời, bạn chỉ còn là một hình bóng nhỏ bé với những kỷ niệm chất ngất trên những trang thư viết cho riêng mình, liệu bạn có trách cứ nỗi vô tình của những ngày tháng qua, khi chàng còn lao đao trong cảnh đọa đày) chỉ một tình thương yêu gìn vàng giữ ngọc đó cũng đủ làm điểm tựa cho ý nghĩa cuộc viễn trình tìm kiếm, khi những đồng đội của chàng còn nhiều mơ ước, từ một mái nhà xưa yêu dấu, từ những dẻo đất, luống cầy bị tước đoạt (quả thật, nơi chàng không có một ý niệm gia đình, cả những địa danh quê nội, quê ngoại cũng thành hư ảo). Quê hương, những nơi chàng đi qua, trong tâm thức nặng trĩu. Nỗi băn khoăn một thời vì câu hỏi: làm gì? Đã hòa tan trong giây phút cấp kỳ của cuộc chiến đấu muôn dạng, từ công tác văn hóa cho mặt trận (chàng đã trở lại với những ngón hoa tay để vẽ trong sinh hoạt), từ lời thề nguyền dưới cờ khi được kết nạp (tôi xin thề nghiêm chỉnh chấp hành nghị quyết và phục tùng kỷ luật của đoàn, nâng cao cảnh giác, giữ gìn củng cố sự đoàn kết thống nhất trong Đoàn), hẳn nàng sẽ thấy chàng vẫn nguyên vẹn hình ảnh người thanh niên của thuở nào - dầu khoảng chia cách hiện tại muôn trùng diệu vợi. Trong tâm tưởng, chàng không mong mỏi bạn quên mình, nhưng chàng hiểu trên con đường gian nan hiện tại, chẳng thể tự đặt cho bạn một hứa hẹn (như một người tình) khi cái chết gần kề. Chết, quả thật không phải một phạm trù trừu tượng trong tư duy lý luận, chàng cũng như những đồng đội chung quanh chấp nhận nỗi chết có thể xẩy đến bất kỳ lúc nào ở nơi tiền phương chịu đựng sức ép của những trận mưa bom, đạn pháo vây bủa, cái chết đến từ những đe dọa thiên nhiên và bệnh tật (nhưng chắc hẳn, nỗi can trường của con người cũng dũng mãnh như địa danh thành đồng, đất thép). Nếu có nằm xuống như cỏ cây, chàng nghĩ, chung cuộc của đời sống cũng trọn vẹn như quyết định khởi đầu (đôi lúc, chàng tự trách nỗi băn khoăn về cái chết còn vương vấn trong đầu óc phát xuất từ nền giáo dục cũ rơi rớt - hay, có phải hình ảnh nàng đã gợi lên nỗi mơ hồ hạnh phúc nào đó trong đời này khiến chàng không khỏi thôi thúc tư lự về sự mất còn của cuộc sống) trong khi những người bạn nông dân kia chẳng hề quan tâm, đoạn đường trước mặt là chiến đấu, giáo dục, học tập, nhận công tác từ thử thách bồi dưỡng quyết tâm, những giây phút nghỉ ngơi thật hồn nhiên, trong sáng. Sống và chiến đấu với kinh, rạch, ruộng, rừng, những thanh niên cùng trang lứa với chàng ở nơi chốn này, dầu từ bộ đội địa phương hay chủ lực cũng đồng tâm, quyết chí, tất cả đã gia nhập theo đoàn lấy lý tưởng cách mạng nhân dân làm chỉ đạo cho hành động hiện tại.

Ngày tháng cuốn hút theo những chuyến di chuyển không ngừng về cứ. Điều lạ lẫm đối với chàng là với kinh nghiệm dày dạn lao khổ chàng được huấn luyện ở quân trường khi chàng bị cưỡng bách nhập ngũ cùng với kiến thức quân sự thâu thập về địch mà chàng mong mỏi có dịp sử dụng, chàng tham dự những trận chiến đấu (có những chuyến đi đầy hứng khởi cho tuổi thanh niên, những viên đạn đồng AK gửi kèm theo những bản án khủng bố, những cuộc phá hoại long trời lở đất, tất cả trong giai đoạn tấn áp của đối phương vẫn đầy kinh hoàng, như một niềm phấn khích tin tưởng vào trận chiến cuối cùng) ở tình thế đó chàng không nhận ra lòng cuồng tín cực đoan của đồng đội, chàng chẳng mảy may ganh tị với những lần tuyên dương thành tích của các bạn, dường như tự sâu tiềm thức, chàng còn cảm thấy tâm hồn bình yên với công tác chàng được giao phó hiện tại, bởi nếu như cầm súng nã thẳng vào đối phương (trong đó, có những người lính trận đã từng rơi vào hoàn cảnh như chàng) hình ảnh người nằm xuống dội trong tâm thức chàng một khắc khoải đau khổ (chàng không thể từ bỏ ý nghĩ đó). Chàng chỉ hân hoan tìm được đất hứa (thế giới, nơi con người sinh ra không được lựa chọn, sống không phải để trói thân trong hoàn cảnh giới hạn, sống để lao động) theo đuổi định mệnh và quyết định tự thân với tất cả tự do của riêng mình. Nguồn cảm hứng nghệ thuật sống dậy với công tác hợp khả năng. Chàng thật sự thích thú - cùng với những chuyến đi, những xê dịch theo chân đơn vị, ngày tháng hào hứng trong gian khổ. Và cuộc đời cũng đầy những tình cờ, với những cuộc chạm mặt tha nhân (dầu đứng ở cùng một phía, cũng tạo những tác động bất ngờ). Không hẳn là tình yêu khi chàng gặp người thiếu nữ ấy từ ngoài miền Bắc tự nguyện gia nhập thanh niên xung phong vào B, sinh hoạt đoàn thể thường xuyên khiến họ gặp mặt hàng ngày, nàng muốn chàng kể cho nghe những thành phố ở phía bên kia núi, những hàng ánh sáng lấp lánh cuối chân trời, nàng tò mò về con người, nếp sống, về những tiện nghi vật chất đang diễn ra ở đó. Ý nghĩ của nàng thật đơn giản (khiến chàng nghĩ đến bạn, nỗi nhớ bâng khuâng, như thuộc hẳn về một cuộc đời khác. Ngày xưa với những mơ ước cho một xã hội tương lai đẹp tựa gấm hoa), chàng tự nhủ, có phải những hình ảnh không tưởng đến từ một cơ bản thực tiễn, nhìn sự vật hồn nhiên và mực thước. Có thể những giờ phút hiểm nghèo trước sức cản đe dọa của B-52, cuộc chiến mỗi lúc thêm tàn bạo đã khiến họ gần nhau hơn, chia sẻ nhọc nhằn, những thân tư riêng biệt lạ mặt với hoàn cảnh khốn khó trước mắt. Câu chuyện nói cho nhau nghe không gợn những hận thù ý thức hệ trao đổi hàng ngày trong học tập, tuổi thanh xuân hào hứng những lúc tìm đến nhau, cần đến nhau. Và nàng đề nghị Đoàn xây dựng cho họ sống chung (thâm tâm chàng thẳng thắn nhìn nhận, nàng đã chủ động trong cuộc đôi lứa, nhưng chàng không hề nghĩ có một người vợ là phản bội bạn. Quả thật. Chàng không hề nghĩ người bạn gái xưa, hình ảnh yêu dấu duy nhất trong đời ấy phải là người trăm năm) quan hệ luyến ái kề bên cái chết, chiến đấu trong cuộc khói lửa thật tự nhiên đến nỗi chàng chẳng quan tâm về thân thế nàng, có một ý niệm gia đình, có thể niềm tin mới với ánh sáng của đoàn đã tạo cho con người chỉ có một lý lịch (cùng nhìn về phía trước - sống với nhau chia sẻ tình bằng hữu), trao đổi xác thịt không hẳn là một nhu cầu, nhưng chẳng ngại ngùng khi hoạt động cùng tổ sát cánh bên nhau trong ham hố địa đạo tránh bom đạn địch trong những đêm hôm vắng lặng. Cuộc sống đôi lứa chẳng bình thường như thời hòa bình, mỗi người một phần vụ công tác, có những lúc nàng ở hẳn bên đơn vị khác, họ cũng chẳng có thời giờ để nghĩ đến nhau, nỗi nhớ của người tình chăn gối. Và tình thế gấp rút theo những biến động chung trên toàn đất nước - từ cuộc chiến lan rộng những mật khu ven giới, tin tức về những trận không chiến ác hiểm, những lực lượng chính quy từ miền Bắc tăng viện với những đoàn cơ giới ngày đêm di động trên khắp nẻo đường mòn, sinh hoạt bỗng trở nên nhộn nhịp, những đợt học tập miên man. Một bầu không khí khẩn trương dàn trải - ý nghĩa cuộc chiến toàn diện thay đổi hẳn. Vị thế của lực lượng địa phương thu hẹp (từ thất bại của cuộc nổi dậy mùa Xuân, hàng ngũ tan tác, song các cấp ủy vẫn gia sức tuyên huấn về sách lược trường kỳ tất thắng, đề cao những hy sinh cho đại cuộc). Chàng như bơi theo dòng lũ (đã hẳn biến dịch là nguyên tắc của hành động, không thể ngừng nghỉ, chàng đứng ở một phía, đã dứt khoát chọn lựa con đường lịch sử), chàng lại nhận ra tâm tư cô độc vẫn thôi thúc ý nghĩ khiên cưỡng trước những đảo hoán cường lực, lý tưởng không phù hợp với bạo động. Sức mạnh tự do vẫn dào dạt trong tim, nếu trước đây chàng không phân biệt ý niệm khuynh tả, khuynh hữu, bây giờ chàng vẫn không nhắm mắt tin tưởng vào cái duy nhất mệnh danh lãnh đạo, bỗng như ập xuống tự thinh không. Đầu óc chàng âm vang tiếng tất yếu biện giải cho một thực tế thay trắng, đổi đen (có phải chàng lại rơi vào vũng sâu của hoài nghi, về sự tấn áp của chính trị vào cách mạng), nhân sự thay đổi với hàng ngũ cán bộ quân sự nắm quyền hành, những chính ủy chuyên nghiệp của tổ chức máy móc. Chung quanh chàng dần dần mất hút những bằng hữu bám trụ, sống yêu thương từng hàng kinh, rạch, ruộng, đồng, sống cho một lý tưởng đơn sơ giành lại quê hương khỏi áp bức bất công. Những đồng đội mới đến từ một xã hội đã thiết lập ổn định, biểu lộ một thái độ bàn giấy lạ lùng. Đời sống không phải nằm trong ý nghĩa chiến đấu, mà nằm trong sách lược nhất định của Đảng (bất ngờ chàng bỡ ngỡ trước thực tế, những nghi vấn về kinh kệ dội lên trong tâm tư - có phải cái bản chất trong người ngàn đời chẳng đổi thay? Những con người kia cũng vẫn mưu tìm địa vị, hãnh tiến về quá trình đào tạo từ nước ngoài, cũng phân biệt những chênh lệch kiến thức, sùng bái quyền lực), tựa hồ như chàng đang đứng ở mỏm vực, cảm thấy mạch đất rạn vỡ dưới chân. Con người có thể nào cuồng tín? Chàng tự hỏi, ngờ vực cả cái quyết định nhập đoàn ban đầu (đứng trước cờ và lãnh tụ, nghe tuyên bố kết nạp, chàng còn nhớ rõ cảm giác bồi hồi tin tưởng ấy không phải ở một niềm tin huyền hoặc nào đó, không phải các nghi thức uy nghiêm, nhưng từ một sôi nổi về khí thế cách mạng, những người anh em chưa một lần gặp mặt đã đặt tình yêu thương tin cẩn khi đứng ra giới thiệu với Liên chi Đoàn - những bạn hữu chẳng bao giờ vọng về thế lực quốc tế xa vời, chỉ biết đi trên đoạn đường hiện tại) cũng như chàng, tin tưởng vào tổ chức, vào chính nghĩa nhưng không nhắm mắt tôn thờ lãnh đạo như thần thánh, những con người chân đất chấp nhận cuộc sống dung dị. Khác hẳn những con người xa lạ mang mệnh lệnh trung ương như những cẩm nang mầu nhiệm (chàng phải làm quen với những từ mới, âm vọng ý nghĩa chỉ huy độc đoán - những con người cộng sản đó sao?). Lần thứ hai trong đời, chàng lại nhói lên trong tâm khảm cái bất ổn rã rời như khi lìa bỏ gia đình ra đi. Cảm giác hụt hẫng một điểm tựa. Người bạn đời cũng vừa trở lại cứ sau gần hai tháng công tác ở hậu trạm cứu thương, trong những câu chuyện ríu rít suốt thời gian xa cách, nàng kể về trường hợp một thượng tá nằm dưỡng bệnh đã cưỡng hiếp người nữ y sĩ săn sóc và chờ lệnh trung ương (bất ngờ viên sĩ quan ấy được thăng cấp và nhận trách nhiệm một công tác mật quan trọng, dường như cầm đầu phái đoàn tham dự một hội nghị - tình trạng khá khẩn trương, nhưng cũng như mọi biến chuyển Trung ương không phổ biến trong các cuộc học tập) nàng cũng như những người khác thản nhiên trước những hỗn tạp xảy ra chung quanh. Cái bóng lớn Trung Ương Đảng như một định mệnh an bài mọi việc, con người chỉ nhắm mắt thi hành. Nàng mang về một tin mới, hai người sẽ được điều ra Bắc. Chuyến xê dịch xa xôi này không gây trong lòng chàng niềm hào hứng như nàng nghĩ, chàng chẳng chờ đợi đi đến ải đầu đất nước, nơi đang xây dựng chủ nghĩa xã hội sẽ đem lại dòng sinh khí mới (cho con người đã mệt mỏi về những hiện trạng chung quanh; chàng vẫn ao ước có một ngày trong đời đi khắp các vùng quê hương, tìm lại những dấu tích thăng trầm của thời thế để vẽ lên khung cảnh hiện thực xã hội, song không phải lúc này - niềm mơ ước thanh bình nơi chàng cũng dung dị như người nông dân ở chòi xóm xa tận miệt Đầm Dơi, Cái Nước) khi đồng đội còn đang cầm cự chiến đấu trong cái thế chênh vênh dầu sôi lửa bỏng. Nhưng, đã gắn bó trong guồng máy, con người tự nguyện đặt mình trong tổ chúc, lên đường nhận nhiệm vụ nơi đâu cũng không từ nan. Vả lại, nàng tỏ ra vui mừng khi nhận lệnh trở về, thành phố nơi nàng đã sống và trưởng thành ở đó. Chuyến xe đi ngày, đêm qua nhiều chặng nghỉ tránh tầm bom đạn phát hiện của địch, cảnh hoang tàn nghèo nàn quen thuộc trên khắp nẻo đường dưới mắt chàng như cảm thấm trong lòng nỗi nhọc nhằn chung giải tỏa mọi ưu tư, dằn vặt bấy lâu, nhưng khung cảnh thành phố (như lời ca ngợi, trái tim của đất nước) chẳng khiến chàng xúc động, sự khác biệt giữa những công trình đồ sộ tương phản với những dẫy nhà chật hẹp, những hàng hiên lụp xụp loang lổ dấu thời gian. Chàng được chỉ định ở khu nhà dành cho những người miền Nam tập kết, trong khi nàng trở về thăm gia đình. Khoảng thời gian rảnh rỗi, chàng đi lang thang trên những con đường nhỏ, nhớ lại những con đường xưa ở một nơi chàng đã từ bỏ ra đi, một vài người tuy mới quen nhưng đã có thời ở cứ dẫn chàng tới những quán hàng chui nhủi để biết sinh hoạt thàm kín của thành phố (thời chiến - chàng lại thấy tâm hồn người ở nơi đâu cũng rã rời, những câu mỉa mai, cay đắng, những thân phận sống không mảy may tin tưởng vào ngày mai, những lý tưởng lớn chẳng thể che đậy sự lầm than của đa số quần chúng, những dị nghị về áp bức, bất công của giới lãnh đạo, những ngõ ngách đi ngang về tắt của xã hội, chàng lại hình dung thuở trưởng thành đầy dấu vết nghi hoặc, phản kháng).

Có thật chàng đang ở bên này giới tuyến? Cuộc lữ không ngừng trôi giạt vào cõi mịt mùng buồn tênh, khi tâm tưởng đã chán ngán những quyển sách đồng bộ, trong khung ngôn ngữ tẻ nhạt những lời huyễn dụ, bất giác chàng cảm thấy nỗi trầm thân tha hóa đến từ muôn chữ, giăng mắc võng lưới trói buộc cá nhân vào một đại thể huyễn hoặc, những mạng tuyến luận lý khởi từ tiền đề không tưởng, vùng hỏa mù làm nhạt nhòa cái ý chân-như thô lậu trong suốt (bất giác, chàng nhờ đến người du kích trạm đầu giao liên, hình ảnh chiếc mã tấu buổi đầu đồng khởi, nếu có nằm xuống bên vũng lầy lau sậy cũng không thể hiểu cái chết ấy chẳng làm thay đổi ý chí tấn công của quyền lực vào lịch sử, hình ảnh cũng nghèo hèn như người thợ in bận chiếc quần đùi bạc xám trên căn gác xép chàng đã ghé thăm, một thời làm thơ hùng tráng, tưởng chừng như trăm nghìn bước chân dũng sĩ trên đường chiến thắng - những con người đang bị xô đẩy vào bên lề xã hội, sống quẩn quanh lo nghĩ cơm áo, gạo tiền trong một hệ thống định rõ rệt khẩu phần và số phận; chàng nhớ đến những người bạn thi sĩ, tuy trói buộc trong khung cảnh eo hẹp nhưng tâm hồn vẫn bay bổng theo cánh bằng ngàn nội tự do, ý niệm tự do như nguồn mạch từ đỉnh cao tỏa ngộp cõi đời, còn chàng nơi chốn này, hoài niệm một giá trị đang chìm vào vực sâu tất yếu). Người bạn đời đã trở về. Nét mặt hân hoan khi nàng báo tin thủ tục lên đường qua Đông Âu (có thể nào đi? Giữa thành phố đêm ngày kinh hoàng vì chuyện phòng thủ. Dường như nàng không quan tâm điều đó. Nàng khoe cha nàng đã nói với cấp trên giành được ưu tiên cho hai người vì quá trình chiến đấu của họ. Chỉ đi học nước ngoài mới đảm bảo một cuộc sống tương lai ổn định. Quan niệm cuộc sống trong xã hội nơi đâu cũng vậy, chàng không ngạc nhiên trước ý nghĩ của bạn, thành phố làm thay đổi cái nhìn tươi sáng khi con người còn gần gũi thiên nhiên, lá cỏ. Điều quan trọng là chọn lựa quyết định). Nàng nói, không có gì cản trở được giấc mơ ấp ủ nhiều năm thuở còn đi học của nàng. Ánh sáng của những thủ đô các nước ở phía bên kia chân trời thanh bình hấp dẫn như một tiếng gọi. Còn chàng, điều gì sẽ xảy đến nếu chàng ở lại. Tiễn đưa bạn lên đường theo chuyến xe lửa xuyên suốt châu đại lục, lòng chàng lại được nhẹ tênh như chưa bao giờ có mối quan hệ thực sự ràng buộc trong đời. Sống qua hai vùng giới tuyến, chịu đựng những nhọc nhằn, chàng xin trở lại cứ. Đi, cũng lại một chuyến đi, xa rời một thành phố như chạy trốn một cơn mộng ảo đã tan rã hơi sương mù mê hoặc. Tâm hồn thì nặng trĩu nỗi đau ê chề của kẻ thua bạc sau trận sát phạt lọc lừa. Không một nơi nào, giải tỏa những lầm than của đám đông quen chịu thống trị, guồng máy bạo lực vẫn rần rộ vòng bánh xe quay cuồng khống chế. Có phải quy luật xã hội diễn ra tàn bạo như vậy? Thảng hoặc, trên đường công tác ngủ lại một thôn xa hẻo lánh, vô tình nghe tiếng vọng chiêu hồi trên đài bá âm ở nhà một đồng bào lân cận, chàng lại chạnh lòng nghĩ đến nỗi chia cách. Có phải con đường, thành phố, mái nhà xưa mang những dấu vết êm đềm, thuở tâm hồn còn đầy hoài bão. Bây giờ, tầm mắt nhìn đã mỏi cái tận cùng bế tắc lộ trình. Nhưng cuộc sống, không phải ngồi bình yên tư lự, những diễn động ồ ạt trong tiếng gầm thét của bom đạn, những chuyển dịch trận địa cùng khắp rừng núi, đồng bằng, chàng vẫn cảm thấy mình như con thú cô độc ngày cũ, vùng vẫy không lối thoát trong bẫy rập thời đại. Nhìn những lực lượng tăng viện cho chiến dịch sắp sửa diễn ra thay đổi cuộc diện, nét mặt khẩn trương của những cán bộ đảng viên, chàng không cảm nhận niềm phấn khởi thuở nào nhập cuộc. Hào khí đã thật sự tiêu triệt, đã chết, từ thuở ra Bắc nhìn tận mắt cái xô lệch của một xã hội (kỷ niệm bên ngọn đèn dầu hiu hắt với mươi người đồng trang lứa, say niềm đau rã rời cuộc rượu nhạt nghèo nàn với năm ba tiếng thở uất nghẹn, nói với nhau bằng ánh mắt im lặng. Hình ảnh người đảng viên già tập kết khao khát muốn trở về bên đầm tràm quê nhà, sau hai mươi năm lầm lạc. Nỗi chết trong tâm hồn khởi từ đó, cho hành trang xuôi Nam của chàng).

Quyển nhật ký của nàng cũng thất lạc trên con đường lưu đày, trải qua bao nhiêu chuyến đi của chàng, từ Nam ra Bắc, từ thành phố về bưng biền, rừng núi, sương cỏ đã làm nhạt nhòa những dòng mực trên trang giấy trắng phai màu. Những dòng chữ, không hẳn kể lại một đời, chỉ những ý nghĩ xây thành giấc mơ của tuổi trẻ. Thấm thoắt đã mười mấy năm, tuổi của con nàng bây giờ. Viết, không hẳn là kỷ niệm khi những ý nghĩ đã được trang trải, nguồn sinh lực con người tạo thành hành trạng, dầu cho để viết cho một người. Về một người. Nàng khởi viết trong cơn xung động thiếu vắng người tình, khoảng trống ngăn trở phi lý của cuộc sống, cũng không gian ấy, thời gian ấy, mất hút dấu vết hình bóng yêu dấu (tưởng như những lần gặp mặt nhau, nói cười với nhau, trao nhau những tương thân say đắm trong dòng sinh mệnh đã nhạt nhòa tựa hồ chưa hề hiện hữu nơi thế gian này), chia cách quả thật khủng khiếp, nhưng ký ức còn manh động bén hơn, trí nhớ vẫn đuổi theo những ngày tháng nàng đã có mái gia đình, nàng vẫn đứng bên cạnh biến động xã hội, song những dòng chữ được viết ra vẫn thẩm thấu sự quay cuồng trong cơn lốc lịch sử. Những trang nhật ký mê man ấy hẳn chỉ còn là di vật của một người đã chết, nếu chàng (hay nàng) nằm xuống. Chàng vẫn tồn tại, như thân phận của những người may mắn sống sót sau cuộc chiến kéo dài tàn bạo. Trở về thành phố theo đoàn người tiếp thu, chàng không thể chia sẻ cuộc náo động của kẻ chiến thắng, không phải vì màu cờ đã hoàn toàn ngả đỏ, chấp nhận bước đi tất yếu của sách lược thống nhất toàn diện dưới quyền lãnh đạo của đảng, những con chốt trong guồng máy rầm rộ chiếm cứ khắp nơi, những con thiêu thân say bóng lửa chinh phục. Bộ mặt thành phố biến đổi. Như rập khuôn mẫu một di tích hoang phế. Nơi chàng đã sống những ngày tháng rồi chia lìa đôi lứa luyến ái bên vòm láng khói lửa (người bạn đời ở thật xa, có thể đã tốt nghiệp trở về nhưng không liên lạc. Người bạn gái xưa, cũng tuyệt mù tin tức. Chàng trở lại con đường cũ vào những ngày đầu, hàng quán sách còn la liệt, như níu kéo sự trùng trễ của tàn tích xưa), bóng lầm than vẫn in dấu ấn trên những khuôn mặt người dân, âm thầm chịu đựng sự chuyển dịch lùi dần vào lạc hậu. Đã lâu lắm, chàng không thể đọc nổi một quyển sách. Những chữ lởn vởn bóng phù thủy dậy âm binh giảo trá. Hình dung nơi dinh thự ấy, những bộ mặt Ủy viên chập chờn vẻ sắt máu thống trị. Câu hỏi thuở nào lại dội lên trong trí, làm gì? Con người nơi chàng thêm một lần nhận chịu nỗi đau thoát xác - khai tử một lý lịch. Có thể nào chịu đựng khoác lớp áo cán bộ mãi khi lý trí kêu gào phản kháng. Cũng lại biến động đưa đẩy chàng lên đường ra biên giới. Đi như thôi thúc phiêu lưu vào cuối đường hầm tuyệt vọng. Con sói cô độc vẫn cường ngạnh xông vào cuộc đào thoát sang phía bên kia phòng tuyến - như tái diễn cuộc chơi trong vòng sinh tử của đời người.

Chàng bị giam giữ ở cao ốc số 7 cùng với những cán binh, những thanh niên đi nghĩa vụ quân sự bỏ hàng ngũ chạy qua biên giới. Sau nhiều lần bị thẩm vấn về quân sự, lý lịch. Quả thật, con người không thể chối bỏ được lý lịch. Dấu ấn quá khứ thân phận ở đời. Đứng trong hàng rào kẽm gai nhìn ra quang cảnh đám đông tị nạn lô nhô ở trại bên cạnh, lòng chàng nhẹ tênh như thuở nào trong quân lao, chịu nghịch cảnh trói buộc. Đã hành động, đã chấp nhận hậu quả. Chàng hiểu ý niệm tự do là một khoảng không thừa thải. Chỉ cởi bỏ những ràng buộc, lao vào trận địa mê hồn mới. Không giải thoát. Cuộc sống không thể chờ đợi những tình cờ, nhưng cơ hội bất ngờ vẫn đến. Một người bạn cũ làm an ninh cho tòa Đại sứ đã nhận ra chàng và bảo lãnh chàng qua trại khác, nơi chờ đợi thủ tục định cư ở nước thứ ba. Về đâu? Những ngày tháng đã không chờ, không đợi. Tinh thần bình an, như chưa bao giờ trong đời được yên ổn như thế. Chàng lại nhớ đến nàng. Hình ảnh mười mấy năm qua vẫn rõ nét trong trí nhớ, thôi thúc chàng ghi lại thành những bức phác họa. Dường như kiểm điểm trong tâm thức, chàng nhận ra nhiều lần phóng xô vào chỗ hiểm nguy để tìm thoát hiểm, cái nhân tố thúc đẩy thực sự từ mối quan hệ với nàng. Bóng dáng của tình yêu, có phải? Hẳn nàng đang hiện diện ở một nơi nào, chân trời bình yên hạnh phúc dành riêng nàng. Bây giờ, chàng mới cảm thấu nỗi mệt mỏi của con người trong bước tận cùng. Nhìn thời gian qua lặng lờ, không còn cái sôi nổi của buổi đầu hành động. Cho đến ngày được nhận lên đường qua Âu châu. Bắt đầu từ hoàn cảnh xa lạ thế lực đã lì lợm với lao động, chàng thu xếp mau lẹ một cuộc sống đơn giản với khoảng thời giờ nhàn rảnh để trở lại ý định cơ hồ mới tìm ra, dựng khung vẽ lên những suy tưởng đầy ắp trong đầu, và hình ảnh nàng. Khí hậu của thành phố người lôi cuốn chàng mê man trong dòng sáng tạo, đi lang thang vào khu rừng nhỏ, dừng bước trên bờ sông, phong cảnh thanh bình phản chiếu ngược lại những nét rực lữ, quằn quại trong một thời kinh hoàng vẫn còn loang lổ trên đất nước, chứng tích cuộc nội chiến tương tàn, nơi chàng đã cầm vũ khí chịu đựng nhọc nhằn trên hai giới tuyến, tiêu hoang sinh lực thanh niên vào cõi vô bằng, để tận cùng không nhận diện được mặt mũi thực những chặng quá khứ của đời. Chàng không nuối tiếc những mất mát. Nếu có chọn lựa sống trở lại chàng cũng chẳng thể nghĩ bắt đầu phải hành động như thế nào. Những băn khoăn thể hiện bằng đưồng nét - hơi thở tự do sinh động qua tình bạn mới, những người họa sĩ cùng chịu cảnh lưu đày như chàng, đến từ Nam Phi hận thù, Trung Đông Âu mù ám. Sáng tạo, ngôn ngữ của màu sắc chia sẻ niềm thông cảm giữa những con người lận đận bên trời, cùng với những chuyến đi bất ngờ.

Thiếu nữ bước vào phòng triển lãm của Đại học, bị lôi cuốn ngay trước bức họa bán thân một người con gái, mái tóc xõa nghiêng bờ vai bên nền trời hồ thủy. Bức họa thật hiền hòa, đơn giản giữa những khung cảnh rực chói màu sắc của lửa, đất và trời nước, dưới ánh sáng bão hòa chiếu xiên dãy hành lang nghệ thuật. Như một hiện diện khiêm cung im lặng. Nàng tò mò tìm số trên danh mục mang tên tác phẩm: “un grand poème né de rien ». Thật lạ lùng. Người bạn gái trong ban tổ chức vừa chợt đến, thấy vẻ chiêm ngưỡng của nàng đã lên tiếng hỏi nàng có muốn gặp tác giả bức tranh đang ở phòng tiếp tân bên cạnh. Người họa sĩ xuất hiện, thoáng sững sờ trước nét hao quen của thiếu nữ đối diện với khuôn mặt trong tranh. Mái tóc nàng cắt ngắn, vẻ trẻ trung tinh nhanh có khác. Thiếu nữ không để chàng mở lời, đã nói ngay, họa phẩm của chàng lấy cảm hứng từ một câu thơ của Perse, “cháu biết tên bác rồi, và người trong tranh là mẹ cháu.” Có thể chưa tình cờ nào trong đời khiến chàng xúc động như vậy, ngay giây phút thoát hiểm. Chàng chỉ biết gật đầu, tâm cảm dưng dưng nỗi hạnh ngộ có phải. Chưa kịp hỏi về nàng, một người trong ban tổ chức đã tới mời chàng trở lại phòng bên cho một cuộc nói chuyện ngắn. Người thiếu nữ đi theo sang phòng hội, tưởng như đã thân quen từ lâu lắm. Những vòng ánh sáng êm dịu tỏa trong không gian bao quanh, những khuôn mặt nhấp nhô trên hàng ghế cử tọa đọng lại niềm hội hữu tri kỷ. Chàng nói đến kỷ niệm đời, mối lư u đày dài đặc của con người trong kích thước hạn hẹp của thế giới, và sáng tạo như một dây oan khiên trói buộc quá khứ vào hiện tại, bản chứng từ đánh dấu tội ác mọi giai đoạn phát xít. Ra khỏi vùng ánh sáng mờ ảo của căn phòng nhỏ, người thiếu nữ tuổi nhỏ, như thuở chàng quen biết nàng, dẫn chàng tới bãi đậu xe. Cô gái lái xe vòng qua những thông lộ của khuôn viên đại học hướng vào xa lộ, bỏ lại đằng sau những dặng cây hoa tím xum xuê dưới ánh nắng, dáng điệu nhanh nhẹn song nét mặt trầm mặc sau gọng kính mát. Cháu sẽ đưa bác tới một nơi bác sẽ thích như cháu, khoảng nửa giờ xe, bao nhiêu câu hỏi chất chứa trong đầu, nhưng chàng yên lặng tôn trọng tư lự của bạn. Chàng nhắm mắt tưởng nhờ đến quãng thời gian cách biệt, thoáng hư không hạnh động, thoáng cô tịch của ngừng nghỉ. Xe dừng lại bên triền dốc mỏm đồi nhỏ, những tàng cây tỏa bóng mát, nhìn xuống phía dưới thoai thoải bờ đá tiếp giáp bãi biển, từng đợt sóng trắng xóa xô vào bờ. Một thiếu nữ Mỹ đang ngồi trên mô đất, vây quanh lá cỏ, lấy phác họa trên tập giấy vẽ khổ lớn, dáng điệu mải miết. Người bạn đồng hành của chàng đã tháo cặp kính mát. Bây giờ chàng mới nhận ra đôi mắt cô bé buồn rượi, dưng lệ. Những khi cô đơn, cháu thường đến nơi này nhìn ra biển để nhớ mẹ, quê hương ở phía bên kia chân trời. Nàng đã mất, thực sự đã ra khỏi tâm tưởng hoài ngộ của chàng. Cuộc biến động như cơn họa lớn giáng xuống đất nước, cuốn theo những mất mát triền miên cũng đã lấy đi của chàng hình bóng thân yêu cuối cùng trong đời. Trước giờ phút lâm chung, nàng xin cha mẹ lo cho con gái đi thoát, như xa vùng ác mộng tỏa kín đời nàng. Những trang nhật ký mới, viết cho người mất tích (có thể) vĩnh viễn. Thư gửi người thi sĩ cũng bặt hồi âm. Thành phố xáo trộn miên man, cuộc sống mỗi lúc khó khăn, tưởng chừng gánh nặng ở đời như xiềng xích địa ngục. Nàng không thắc mắc con đường chàng chọn lựa đúng hay sai, nàng chỉ thầm tự trách, nàng vẫn đứng bên lề xã hội mãi mãi, trong khi chuyển động cần đôi hia bẩy dặm (hẳn chàng đã quên nàng, dấn thân vào chốn xông pha đầy thử thách hấp dẫn cho thỏa chí bình sinh, có thể chàng đã đắm đuối trong cơn bão tố dựng thành lịch sử, và nàng chỉ như chiếc bóng hiu hắt nơi con hẻm nhỏ ở thành phố này), những trận đánh lớn, những cuộc trải bom như giải thảm bừng đỏ trên màn ảnh truyền hình làm tâm thần nàng kinh hãi nghĩ đến hình ảnh chàng ngã gục như con thú nhỏ sập bẫy. Tập thơ của Perse chàng tặng như một lưu niệm nơi chốn lưu đày. Khi đất nước đẫm mình trong cơn đại họa, nàng vẫn mong mỏi chàng trở về, - có thể, giữa đám người thống trị mới, ngôn ngữ kiêu căng hận thù, những xáo trộn nền tảng xã hội trầm kha và nàng buồn bã nghĩ đến niềm mơ ước ngày xưa của hai người (liệu chàng có biến dạng, cũng sắt máu lạnh lùng như kẻ thay tim đổi óc? Nàng rùng mình hoảng hốt). Trong những ngày sau cùng, cô bé nói, mẹ cháu yếu đuối đến độ suy nhược. Mẹ chỉ muốn đi thật xa, thoát khỏi cái thế giới đổ nát với những mảnh vụn của khung kính vạn hoa đã vỡ. Mẹ muốn trốn chạy một đời sống giả trá. Một quá khứ chập chùng. Một người đợi chờ trong tuyệt vọng. Lắng nghe con gái nàng tâm sự, những hình ảnh dĩ vãng hiện về dấu tích mê lầm để lại nơi kẻ mộng du không trọn vẹn. Chiều xa dần khoảng trùng dương bao la, cõi đất người thu hẹp lại tầm mắt. Chàng như tìm lại bản thân, một hình thể khác đọa đày. Cô đơn thống thiết, khi người thiếu nữ chia tay trở về campus. Lại một cuộc trốn chạy những gì thân yêu nhất, chàng để lại bức họa chân dung ấy cho con gái nàng, gửi lại tâm hồn mình lạc lõng trong chuyến lên đường.